Kars’ın Sarıkamış İlçesindeki (Halk Arasında Katerina Köşkü Adıyla Bilinen) Köşkün Rus Çarı II. Nikola Tarafından Eşi Katerina İçin Yaptırıldığı İddiası Doğru Değil
Kars ilimizin Sarıkamış ilçesinde bulunan ve günümüze kadar özgün mimarisini koruyarak ulaşabilmiş olan kışlık av köşkünün 1896 yılında dönemin Rus Çarı II. Nikola, nam-ı diğer Nikolay Aleksandroviç Romanov (1868-1918) tarafından eşi Katerina için yaptırıldığı yönünde yaygın şekilde paylaşılan yanlış bir bilgi mevcut.
Yaygın kanının aksine, Sarıkamış’taki bu köşkün Çariçe Katerina ile bir ilgisi bulunmuyor. II. Nikolay dönemi yönetiminde Katherina isimli Çariçe mevcut değildi. Çar II. Nikola’nın eşinin ismi Katerina değil, Aleksandra Fyodorovna (11872-1918) idi. II. Nikola’nın Katerina adlı bir eşi olmadı. II. Nikola’nın tek eşi olan Alman asıllı Hessen-Darmstadt Prensesi Aleksandra Fyodorovna’nın asıl adı Victoria Alix Helena Louise Beatrice von Hessen ve bei Rhein idi. II. Nikola’nın Katerina adında bir kızı da yoktu.
Söz konusu köşkün Rus İmparatoriçeler I. Katerina (1684-1727) ya da II. Katerina (Büyük Katerina – II. Yekaterina) (1729-1796) ile bir bağı bulunmuyor. I. Kateraina’nın eşi I. Petro iken II. Katerina’nın eşi III. Petro idi.
93 Harbi olarak bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından yaklaşık olarak 40 yıl boyunca Kars, Rus işgâli altında kalmıştı. 1878’de Berlin Antlaşmasıyla sınırlarına kattığı Kars bölgesinde Rusya Kars Oblastı’nı kurmuştu. Kars, 1917 yılında Bolşevik devriminin ardından imzalanan Brest-Litovsk Antlaşması ile Türkiye’ye iade edilmişti. Bahsi geçen köşk, Rus işgâli döneminde inşa edilmişti.
Baltık mimari tarzda inşa edilen köşkün bir kitabesi bulunmuyor. Bu nedenle köşkün kim tarafından, ne zaman ve ne amaçla inşa edildiği hususu tam olarak net değil. Erzurum Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun köşkün tesciline ilişkin 09.11.1989 tarih ve 189E sayılı kararında köşkün 19. yüzyıl sonlarında yapılmış olduğu değerlendirmesi yer almaktadır. Genel kanı, köşkün 1894-1917 yılları arasında tahtta kalan son Rus Çarı II. Nikola tarafında 1896 yılında yaptırıldığı yönündedir.
Çar II. Nikola’nın 1914 yılı Aralık ayında Kars’a bir ziyarette bulunduğu biliniyor (Candan Badem (2010). Çarlık Rusyası Yönetiminde Kars Vilayeti. Birzamanlar Yayıncılık. İstanbul. 1. Baskı) (Candan Badem (2018). Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin. Aras Yayıncılık. İstanbul). Bu ziyaret kapsamında II. Nikola ve eşinin söz konusu köşkte konakladığı öne sürülmektedir.
Çar II. Nikola’nın eşi Katherina için yaptırıldığı zannedilen bu köşkün hemofili hastası oğlu Çar II. Nikolay’ın Aleksey (Alexei) Nikolayeviç Romanov (1904-1918) için bir rehabilitasyon merkezi ve aynı zamanda da ailenin kışın ve yazın kullandığı av köşkü olarak yaptırıldığıileri sürülmektedir. Ancak, bu da anakronik bir durumdur. 1904 yılında doğmuş olan Aleksey için 1896 yılında köşk inşa edilmiş olamaz.
Ezcümle, Rus Çarı II. Nikola’nın ne eşinin ne de çocuklarının adları Katerina olmamasına rağmen köşk halk arasında bu şekilde adlandırılmış.
Çar II. Nikolay’ın Rus Şehitler Anıtı’nı ziyareti Kars, 13 Aralık 1914
Songül Barutçu ve Tekin Doğan, köşke dair incelemelerinde bu hususu şöyle vurgulamıştı (Songül Barutçu & Tekin Doğan (2019). “Sarıkamışta Bir Rus Hatırası Çar Köşkü”. Siyasi, Sosyal ve Kültürel Yönleriyle Türkiye ve Rusya 3. Editör Dr. Muhammet Mücahit Küçükyılmaz. Berikan Yayınevi. Ankara. Sf: 541-560):
“… yapının adı, farklı kaynaklarda Katherina Köşkü olarak geçmektedir. Bunun Katherina Köşkü olarak isimlendirilmesinin iki sebebi vardır. Bunlardan birincisi; Osmanlı tarihlerinde farklı şekilde yansıtılan ve 1710-1711 Prut Savaşında Baltacı Mehmed Paşa ile I. Katherina arasında vuku bulduğu zannedilen aşk ilişkilerinden kaynaklanan yakıştırmadır. Diğeri ise tamamen bilgi eksikliğinden kaynaklanan ve Rus Çarı II. Nikolay’ın karısı Katherina için bu yapıyı yaptırmış olduğu tezidir. Ancak 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşında yönetimde olan Rus İmparatoru II. Nikolay’ın, Katherina isimli eşi bulunmamaktadır. Yapılan araştırmalarda; Rus Çariçeleri I. Katherina’nın 1684-1727 yılları arasında, II. Katherina’nın ise 1729-1796 yıllarında yaşadığı, II. Nikolay dönemi yönetiminde Katherina isimli Çariçenin olmadığı ve II. Nikolay’ın eşinin Aleksandra Fyodorovna olduğu anlaşılmıştır. Bu veriler göz önünde bulundurulduğunda köşke, Çar Köşkü denmesi daha doğru bir ifade olacaktır.”
Araştırmacı Semih Kalkanoğlu’nun ve yazar Cazım Gürbüz’ün söz konusu köşk hakkındaki tespitlerini Faruk Bildirici, Hürriyet gazetesinin okur temsilcisi olduğu dönemde 15 Ağustos 2011 tarihinde şöyle aktarmıştı:
SARIKAMIŞ’TAKİ AV KÖŞKÜ
“Katerina’dan Sarıkız’a” başlıklı haber, Sarıkamış’taki tarihi av köşkünün ahır haline gelmesini konu alıyordu. 23 Temmuz’da yayımlanan bu haberde köşkü, Rus Çarı II. Nikolay’ın karısı Katerina için yaptırdığı belirtilmişti. Fotoğrafa Anadolu Ajansı’nın imzası konulmuştu ama haberde mahreç yoktu.
Araştırmacı Semih Kalkanoğlu, gönderdiği mailde, bu haberde iki yanlış olduğunu yazdı:
“Sarıkamış’taki av köşkünü 1897’de Rus Çarı II. Nikolay yaptırdı’ deniyor. Bu yanlış. Karısı da Katerina değil, Aleksandra Fyodorovna’dır. Bir de haberde resmi basılan Büyük Katerina’dır, II. Yekaterina. Bir haber ancak bu kadar komik olabilir.”
Kalkanoğlu’nun önerdiği gibi internette kısa bir tur, Çar II.Nikolay’ın eşinin Katerina olmadığını anlamaya yetiyordu. Ancak Sarıkamış Kaymakamlığı’nın sitesinde de bu yapının “halk arasında ‘Katerina Köşkü’ olarak bilindiği” vurgulanıyordu. Peki neden Katerina Köşkü? Kaymakamlık, sadece “Çar II. Nikolay ve eşinin 1914’te bu köşkte kaldıkları” ipucunu veriyordu. Katerina ile köşk arasındaki bağ açıklanmıyordu.
Bunun üzerine “Nikolay’ın av köşkü” adlı bir öykü kitabı bulunan yazar Cazım Gürbüz’e başvurdum. Gürbüz de köşkün Çar II.Nikolay ile ilgisi olmadığını savunuyordu:
“Ne birinci, ne de ikinci Katerina Sarıkamış’a gelmemiştir, onların yaşadıkları dönemde Sarıkamış Ruslarda değildi zaten. Fakat bana göre Rus Çarı II.Nikolay ile de köşkün ilgisi yok. Bu köşkü Çar Nikolay değil, kuzeni Grandük Nikolay Nikolayeviç yaptırmıştır.
Çar, öyle Petersburg’tan gelecek, taa Sarıkamış’a av köşkü yaptırıp av partileri düzenleyecek, bu olacak iş değil, tamamen yakıştırma. Grandük Nikolay, Alman Ludendorf karşısında batı cephesinde yenilgiye uğrayınca Çar bu kuzenini Kafkasya Valisi yapmış, o da bu vesile ile Sarıkamış’a gelmiş ve bu ahşap av köşkünü yaptırmış. Benim asıl üzüntüm, tarihçilerin (özellikle o çevrede bulunan üniversite öğretim üyelerinin) bu konuda gıkının çıkmaması.”
Bunca tarih bilgisinden sonra şunu söyleyebiliriz; haberde sadece “Halk arasında ‘Katerina Köşkü’ olarak adlandırılan köşk” denilse sorun yoktu. Ama “II.Çar Nikolay’ın, bu köşkü karısı Katerina için yaptırdığı” gibi bir bilgi verilmeye kalkınca doğru olmamış. Konu tarih olunca kulaktan dolma bilgilerle yetinmemek lazım.
Cazım Gürbüz’ün de değindiği üzere “Halk arasında ‘Katerina Köşkü’ olarak adlandırılan köşk” olarak nitelenmesi gereken yapı, Çar II. Nikola’nın (olmayan) eşi Katerina için inşa edildiği sanılıyor.
“Rus Çarı 2. Nikola’nın, 1896 yılında av köşkü olarak kullanılmak üzere yaptırdığı “Katerina Köşkü” ile oğlunun tedavisinin gerçekleştirilmesi için hazırladığı “Şişman Köşk”ün restorasyonu için Kars İl Özel İdaresine bağlı ekipler tarafından fizibilite çalışması başlatıldı.”
Hürriyet gazetesinde “Katerina’dan Sarıkız’a” başlığıyla 23 Temmuz 2011 tarihinde yayımlanan haberde bu yanlış iddia şöyle aktarılmıştı:
“Kars’ın Sarıkamış İlçesi’nde Çar 2’nci Nikola’nın 114 yıl önce yaptırdığı tarihi av köşkünü çobanlar barınak ve ahır olarak kullanıyor.
1877 – 1878 yıllarında Osmanlı – Rus Savaşı’nın ardından 40 yıl Rusların işgali altında kalan Sarıkamış’ta bulunan köşk, sarı çam ağaçlarıyla çivi kullanılmadan baltık mimarisi tarzında yapılmış ve uzun yıllar askeri bölge içinde kalmış, bir süre önce de Kültür ve Turizm Bakanlığı’na devredilmişti. Tarihi köşkün, geçen yıl restore edileceği bildirilmiş ancak söz konusu çalışmalar başlamamıştı. Kültür ve Turizm İl Müdürü Hakan Doğanay, Köşk’ün 49 yıllığına kiraya verileceğini belirterek, “Bakanlığımız, taşınmazların tahsisiyle tarihi köşkün yapımını üstlenen ilgili şahıs ve şirketlere ücretsiz olarak 49 yıllığına kiraya verilmesi için web sitesinde yayımladı. Ama şu ana kadar herhangi bir talep olmamıştır. Köşk ve yanındaki tarihi ahşap yapıların korunması için güvenlik önlemi yoktur. Geçen yıl İŞKUR’dan 6 ay süreyle 3 güvenlik görevlisi alarak, köşkte görevlendirdik. Ancak bu yıl alınmadı” dedi. Köşkte ve diğer ahşap binada toplam 24 oda bulunuyor. Muhteşem köşkün bazı odalarında şimdi inekler, öküzler, danalar barınıyor. Bazı odalarında ise çobanlar. İneklerin zaman pencereden manzarayı seyrettiği köşk, hayvan pisliği içinde.
Bu köşkün Rus Çarı II. Nikola tarafından eşi Katerina için yaptırdığı söylenir. Aslında Katerina buraya hiç gelmemiş olsa da yöre halkı tarafından Katerina’nın Köşkü olarak adlandırılmıştır. Tamamıyla ahşap malzemeden ve çivi kullanılmadan yekpare ağaç kütüklerinden inşa edilmiştir. Bu ağaç tomruklar 20 santimetre kalınlığında olup alt ve üst tarafları birbirine bağlanarak inşa edilmişlerdir.”
“KARS’IN Sarıkamış ilçesinde, 124 yıl önce Rus Çarı 2. Nikola tarafından yaptırılan Tarihi Katerina Köşkü, turizme kazandırılıyor. Osmanlı-Rus savaşı sonrası Rusların hâkimiyeti altına giren, 1897 yılında av köşkü olarak Rus Çar’ı ve ailesi için yaptırılan köşk, 1994’e kadar Sarıkamış Tugay Komutanlığı bünyesinde askeri amaçla kullanıldı. Aynı yıl korumalı taşınmaz olarak tescillenen köşkün mülkiyeti Hazine’ye devredildi. Sonrasında birçok proje ile gündeme gelen köşk, bakımsızlıktan kaderine terk edildi.”
“SARIKAMIŞ’IN sarıçam ormanları arasında bulunan köşk, Rus Çarı 2. Nikola tarafından 1897’da Baltık mimarisi tarzında yaptırıldı. 80 derecede pişirilmiş, çam ağaçlarının birbirine geçirilmesi şeklinde ve çivi kullanılmadan, 21 oda ve 3 salon olarak, doğu-batı yönünde inşa edilen köşk, dikdörtgen planlı ve üç bölümden oluşuyor. Döneminde Çar’ın Av Köşkü olarak bilinen tarihi yapı Çarlık dönemine ait Türk filmlerinin çoğuna da ev sahipliği yaptı.”
Görsel: Faruk Bildirici
Kars Kültür ve Turizm Müdürlüğü tarafından Türkiye Kültür Portalı‘nda “Sarıkamış Katerina Av Köşkü” başlığıyla şu detay sunulmuş:
Sarıkamış Katerina Av Köşkü 19. Yüzyıl sonunda, ( 1896 yılında ) dönemin Rus Çarı 2.Nikola tarafından, Baltık mimari tarzında, Doğu-Batı istikametinde inşa edilen bina dikdörtgen planlı olup, üç bölümden oluşmaktadır. Kuzey cephedeki sütunlu giriş kapısının ana bölümü kesme taştan yapılmış olup, bu kısmın kuzeye ve güneye bakan giriş cepheleri yarım oval bir şekilde ahşaptan yapılmıştır. Ana binanın sağında ve solunda bodrum katı ile birlikte iki katlı olan ve temel duvarları taştan, cephe duvarları ahşaptan yapılan ve yine giriş kapıları kuzeyden açılan iki bölüm daha mevcuttur. Bu iki bölümün cephe duvarları tamamen simetrik çam ağaçlarından birbirine geçmeli ikişer sıradan oluşmaktadır. Ahşap hatılların çapı hemen hemen aynı olup, üst üste ve yan yana geçme tekniği ile inşa edilmiştir. Binanın kuzey ve güney cephesinde üzerleri üçgen yapılı 8 adet büyük 4 adet küçük pencere mevcuttur. Kuzey cephedeki sütunlu giriş kapısının kenarlarında birer sütun ve bu sütun kısmın üzerini oluşturan çatı kısmında yüksekçe bir kırma çatı bulunmaktadır. Kuzey cephedeki sütunlu kapıya ve yan bölümleri oluşturan ahşap binanın giriş kapılarına merdivenle ulaşılmaktadır. Binanın yan cephelerinde ayrıca 4 adet pencere bulunmaktadır.
Kışlık Av Köşkü, Sarıkamış ormanları içerisinde bulunan ve günümüze kadar özgün mimarisini koruyarak ulaşabilmiş tescilli taşınmazlardan birisidir. Köşk 1994 yılına kadar askeri amaçlı olarak Sarıkamış Tugay Komutanlığı denetiminde kalmış, daha sonra mülkiyet sahibi hazineye devredilmiştir. Günümüzde Kültür ve Turizm Bakanlığına tahsisli alan içerisinde yer alan Köşk ile birlikte turizm yerleşim alanı olarak belirlenen plan bünyesinde hazırlanan bu bölgeye ait çevre düzeni planı Erzurum Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunun 26.03.2010 tarih ve 1635 sayılı kararı ile onaylanmıştır.
Işıl Park Hotel ise internet sitelerinde II. Nikolay’ın eşi olmayan Çariçe Katerina’nın çocuğu için köşkün temel bölümünün rehabilitasyon merkezi olarak kullanıldığını dahi ileri sürmüştü:
“Kars’ın işgal altında olduğu dönemde inşa edilen birçok yapı, şimdi kentin mimari zenginliği haline gelmiştir. Bunlardan birisi de Katerina Av Köşkü. 1896 yılında II.Çar Nikolay’ın eşi Kraliçe Katherina tarafından yaptırılan köşkün temel kısmı, hasta olan oğlu için rehabilitasyon merkezi olarak kullanılıyordu.”
Fatih Portakal da Köşk’ten yaptığı çekimde aynı hatalı bilgiyi paylaşmıştı:
