“Karanlığa Lanet Okumaktansa Bir Mum Yakmak Yeğdir” Sözü Kime Ait?

Sorunlar karşısında etkisiz kalmak yerine, ufak da olsa sorunu çözme yönünde aksiyoner tutum içine girmenin önemini ve gerekliliğini vurgulamak için sıklıkla karşımıza çıkan bir vecize var: “Karanlığa Lanet Okumaktansa, Bir Mum Yakmak Yeğdir“.

Sevilerek yaygın şekilde paylaşılan, ülkemizde skeptisizm ve eleştirel düşünceyi yaymaya çalışan Yalansavar adlı girişimin mottosu olan ve Uluslararası Af Örgütü‘nün (Amnesty International) logosunun esin kaynağı “Karanlığa Lanet Okumaktansa Bir Mum Yakmak Yeğdir” sözünün sahibine yönelik bir karmaşa söz konusu. 

İngilizce aslından (“It is better to light a candle than to curse the darkness“) Türkçemize çeviri yoluyla kazandırılan bu sözün farklı çeviri tercihlerinin de etkisiyle aşağıda aktarılan farklı versiyonlarda dile getirildiği görülüyor:

• “Karanlığa Küfretmektense Bir Mum Yakmak Yeğdir“
• “Karanlığa Sövmektense Bir Mum Yakmak Yeğdir“
• “Karanlığı Lanetlemektense Bir Mum Yakmak Daha İyidir“
• “Karanlığı Lanetlemektense, Bir Mum Yakmalıyız“
• “Karanlığa Küfredeceğine Bir Mum Yak“
• “Karanlığa Küfretmektense, Bir Küçük Işık Yakın, Daha İyi Edersiniz“

Kimi zaman sahibi bilinmeyen bir özdeyiş olarak paylaşılan bu sözün kimi zaman da Carl Sagan, Peter Benenson, Andre Gide, Konfüçyüs, Eleanor Roosevelt, John F. Kennedy gibi ülkemizde yaygın şekilde bilinen ve ülkemizde pek de ün sahibi olmayan William L. Watkinson, E. Pomeroy Cutler, James Keller, Oliver Wendell Holmes ve Adlai Stevenson gibi isimlere atfediliyor.

Peki “Karanlığa Lanet Okumaktansa Bir Mum Yakmak Yeğdir” Sözünün Sahibi Kim?

Özeti başlangıçtaverecek olursak: “Karanlığa Lanet Okumaktansa Bir Mum Yakmak Yeğdir” sözünü ilk söyleyenin kim olduğu net olmamakla birlikte İncil’den esinlenerek oluşturulan bir söz olduğu değerlendirilmektedir. Yani, bu vecize bir özdeyiş olarak değerlendirilebilir. 

İmansızlığın, kötülüğün ve cahilliğin, teolojik atıflarda sıklıkla karanlıkla eş anlamlı kullanıldığı, “karanlığa karşı ışık kaynağı” metaforunun da kötülük ve cahilliğe karşı çözüm yolu ya da inanç kaynağı olarak aktarıldığı bilinmekte. Seküler atıflarda da inanç dışındaki unsurlar için aynı minvalde bir kullanım söz konusu.

Kur’an’da Nur suresi başta olmak üzere birçok ayette ışık-karanlık karşıtlığı konu edinmiştir. Nur Suresi’nde ise surenin adından hareketle ışık (nur) – karanlık (zulmet) birçok defa geçmekte olup, 35. ayette Allah’ın nuru bir kandile benzetilmiştir:

“Allah, göklerin ve yerin nurudur (aydınlatıcısıdır). O’nun nurunun temsili, içinde lamba bulunan bir kandil gibidir. O lamba bir billur içindedir; o billur da sanki inciye benzer bir yıldız gibidir ki, doğuya da batıya da nisbet edilemeyen mübarek bir ağaçtan çıkan yağdan tutuşturulur. (Bu öyle bir ağaç ki) yağı, nerdeyse, kendisine ateş değmese bile ışık verir. (Bu ışık) nur üstüne nurdur. Allah dilediği kimseyi nuruyla hidayete iletir. Allah insanlara (işte böyle) misal verir; Allah her şeyi bilir.”

İncil’de ise şeytan, “karanlıklar prensi” olarak tanımlanırken inancın gücü ışıkla özdeşleştirilmiştir. İncil’de “karanlığa karşı ışık” gereksinimi İncil’in Romalılar bölümünde (13:12) “Gece çoktan göçtü, önümüzde bir gün var. Bunun için karanlığın işlerini üzerimizden atıp, ışığın zırhını bürünelim” (“The night is far spent, the day is at hand: let us therefore cast off the works of darkness, and let us put on the armour of light“) şeklinde aktarılmıştır.

“Karanlığa karşı ışık” metaforunun kullanıldığı ilk metin olarak karşımıza İncil ve Kuran çıkıyor. Bu duruma binaen, karanlığa karşı ışık / mum yakılması ihtiyacına dair bir özdeyişin tarihte ilk defa 20. yüzyılda dile getirilmiş olma ihtimalinin gayet zayıf olabileceği öne sürülebilir. Zaten, sözün geçtiği ilk yazılı metin olarak karşımıza İncil’den etkilenen bir vaaz çıkıyor.

Vecizenin kökenine ilişkin yapılan bir araştırmaya göre bu söz ilk kez 1907 yılında günümüzdeki formatında paylaşılmıştır. William Lonsdale Watkinson’ın (1838-1925) “The Supreme Conquest, and other sermons preached in America” adlı 1907 yılında yayınlanan kitabında “Görünmez Strateji” (The Invincible Strategy) adlı vaaz metninde geçmektedir:

“Ancak, kınama söylemleri iyi eserlerden çok daha kolay ve ucuzdur ve popüler bir cazibeyi kanıtlar. Yine de, karanlığı lanet etmektense mum yakmak çok daha iyidir.”

W.L. Watkinson’ın aktardığı İngilizce aslı şu şekildedir:

“But denunciatory rhetoric is so much easier and cheaper than good works, and proves a popular temptation. Yet is it far better to light the candle than to curse the darkness.”

W. L. Watkinson’ın “karanlığa karşı mum yakılması gerektiğini” öğütleyen bu vaaz metninin “China’s Millions” adlı Protestan Hristiyan misyoner hareketi tarafından bir yayında yeniden basılmasıyla birlikte sözün Çin’de yayıldığı da iddia edilmektedir.

1945 yılından bu yana Hristiyan misyonerliği odaklı faaliyet gösteren “The Christophers” adlı grup da bu sözü mottosu olarak kullanmaktadır. The Christophers, bu sözün bir Çin atasözü olduğunu belirtmektedir.

Bu sözün bir Çin atasözü ya da Çinli filozof Konfüçyüs’e ait olduğu birçok kaynakta iddia edilmektedir. Ancak, bir Çin atasözü ya da Konfüçyüs’e ait olduğunu kanıtlayacak bir kaynak bulunmamaktadır. W. L. Watkinson’ın 1907 yılında kaleme aldığı kitapta yer almasının öncesinde bu sözün Çin’de kullanıldığına dair bir kanıta da rast gelinememiştir.

Ülkemiz basılı ve sanal basınında “Karanlığa küfretmektense, bir küçük ışık yakın, daha iyi edersiniz.” sözünün André Gide’e (1869-1951) ait olduğu iddia edildiğine şahit oluyoruz. Ancak, Türkçe dışında başka bir dildeki kaynaklarda bu sözün André Gide’e ait olduğuna ilişkin bir kaynak yer almamaktadır. Hatta, sadece Türkçe kaynakların bu sözün André Gide’e ait olduğunu belirttiğini söyleyebiliriz. İngilizce orijinalinden Türkçemize çeviriyle kazandırılan bu sözün André Gide’e ait olduğuna ilişkin İngilizce kaynaklarda bir bilgi yer almaması, bu iddiayı da boşa çıkarmaktadır.

Bu sözün Carl Sagan’a ait olduğu iddiası ise Carl Sagan’ın kitap isminden hareketle oluştuğu öne sürülebilecek olsa da,  bizatihi Carl Sagan tarafından yalanlanmaktadır. Carl Sagan’ın “Karanlık Bir Dünyada Bilimin Mum Işığı” (The Demon-Haunted World – Science as a Candle in the Dark) adlı kitabın iç kapağında bu söz “özdeyiş” olarak alıntılanmıştır. Kitabın 1998 TÜBİTAK baskılı Türkçe çevirisinde bir “özdeyiş” olduğu notuyla “karanlığı lanetlemektense, bir mum yakmalıyız” şeklinde aktarılmıştır.

“Karanlığa Lanet Okumaktansa Bir Mum Yakmak Yeğdir” sözünün popülerlik kazanmasına aslında Uluslararası Af Örgütü kurucusu Peter Benenson’ın 10 Aralık 1961 tarihinde katıldığı bir İnsan Hakları Günü etkinliğinde yaptığı bir konuşmada bu sözü kullanması ve Uluslararası Af Örgütü’nün ambleminin de bu sözden hareketle oluşturulması vesile olmuştur. Ancak, iddia edilenin aksine, tarihte bu sözü ilk dile getiren kişi Peter Benenson değildir.

Bu sözün bilinirlik kazanmasında bir diğer etken de John F. Kennedy ve Adlai Stevenson tarafından kullanılmış olmasıdır.

John F. Kennedy 1960 yılında Demokrat Parti Başkan Adaylığı Kabul Töreni’nde yaptığı konuşmada “Biz karanlığa küfür etmek için değil, o karanlığın içinden bizi güvenli ve aklı başında bir geleceğe götürebilecek mumu yakmak için buradayız.” (“We are not here to curse the darkness, but to light the candle that can guide us thru that darkness to a safe and sane future“) ifadesini kullanmıştır.

Adlai Stevenson ise Eleanor Roosevelt’in 1962 yılında vefat etmesinin ardından BM’de yaptığı konuşmada Bayan Roosevelt için “O, karanlığa küfretmektense bir mum yakmayı tercih ederdi ve onun parıltısı dünyayı ısıtırdı” (“She would rather light a candle than curse the darkness, and her glow has warmed the world.”) demişti.

“Karanlığa Lanet Okumaktansa Bir Mum Yakmak Yeğdir” Sözünün Sahibini Karıştıran Köşe Yazarları Kimler?

Sözü André Gide’e atfedenler:

• Türkiye Gazetesindeki “Güzele bir sivilce, zengine bir kıvılcım yeter” başlıklı 7 Ekim 2008 tarihli yazısıyla Ümit Aktan.
• Milat Gazetesi’ndeki “Devlete karşı devlet” başlıklı 7 Ocak 2017 tarihli yazısıyla Ercüment Yıldırım.

Sözü Konfüçyüs’e atfedenler:

• Yeni Akit Gazetesindeki “Dünya 5’ten büyüktür!” başlıklı 29 Kasım 2014 tarihli yazısıyla Abdurrahman Dilipak (“Karanlığa küfretmeyi bırak da, kalk Allah aşkına bir mum yak!” versiyonuyla Abdurrahman Dilipak çeviri söze ekleme yapmış gerçi biraz)
• Sabah Gazetesindeki “Konfüçyüs’ten nasihatler” başlıklı 2 Eylül 2012 tarihli yazısıyla Nazlı Ilıcak.
• Sabah Gazetesindeki “Makul olmak çok mu zor?” başlıklı 25 Haziran 2015 tarihli yazısıyla Emre Aköz.
• Hürriyet Gazetesindeki “Cinsiyet ayrımcılığının faturası” başlıklı 11 Mart 2018 tarihli yazısıyla Selçuk Şirin.
• Radikal’deki “Neden ‘Savaşma konuş’ Neden 500 bin imza” başlıklı 2 Kasım 2010 tarihli yazısıyla Eyüp Can.
• Lüleburgaz Gazetesi’ndeki “Gittim ve Gördüm” başlıklı 15 Ekim 2011 tarihli yazısıyla Necati Kayhan.
• Anayurt Gazetesindeki “Haftanın Başarıya Götüren Sözleri” başlıklı 1 Aralık 2010 tarihli yazısıyla Oktay Taş

Sözü Carl Sagan’a atfedenler:

• Harran Üniversitesi’nden Mustafa Özmusul, “Organizasyon Kültüründe Yeni Boyut Olarak Dirençlilik/Dirençsizlik: Hofstede’nin Modeli için Bir Öneri” başlıklı çalışmasında bu sözü Carl Sagan’a ait olarak aktarmış (Köşe yazarı olmamasına rağmen paylaşalım istedik):

"Carl Sagan’ın (1997) ünlü sözünü hatırlayalım:”karanlığa lanet okumak yerine bir mum yak”