Paylaşılan Resmin 1812 Salgınında Aşırı Fahiş Fiyatla Sabun Satana Verilen Falaka Cezasını Yansıttığı İddiası Doğru Değil
16. Yüzyıl Sonlarında Çizilen Minyatürde Temizlik Tedbirine Uyulmaması Nedeniyle Esnafa Uygulanan Falaka Cezası İşlenmiş
Sosyal medyada “Aşırı fahiş fiyatla sabun satana verilen falaka cezası. Sene 1812 İstanbul, Veba salgını” notuyla paylaşılan bir minyatürün arka planına değineceğiz bugün.
İstanbul’daki 1812 veba salgını esnasında aşırı fahiş fiyatla sabun satana verilen falaka cezasını yansıttığı iddiasıyla paylaşılan minyatür aslında bu tarihin yaklaşık 120 öncesinde çizilmiş ve salgın ya da fahiş fiyata sabun satışıyla bir ilgisi bulunmuyor.
Anılan minyatür, Viyana’daki Avusturya Millî Kütüphanesindeki (Österireiche Nationalbibliotek) “I Turchi: Codex Vindobonensis 8626” başlıklı eserden alıntı.
Alberto Arbasino’nun Türkler hakkındaki el yazımı eserlerden derlediği bu koleksiyonda yer alan minyatürün 1586-1591 tarihleri arasında Kutsal Roma İmparatorluğu’nun İstanbul’daki büyükelçisi olarak görev yapan Bartolemeo von Pezzen’in ressamı tarafından çizildiği anlaşılıyor.
Bahsi geçen eserdeki resimlerin ismi belli olmayan bir ressama çizdirdiği belirtilmekle birlikte ilgili ressamın büyük olasılıkla Heinrich Hendrowski olduğu aktarılmaktadır. Bartolemeo von Pezzen’in İstanbul’da bulunduğu süre içerisinde Türklerin alışkanlıkları ve yaşamlarıyla ilgili görüntüleri İmparator II. Rudolf’a sunmak amacıyla bu resimleri çizdirdiği bilinmektedir.
Bu eserin yüzyıllar boyunca Avusturya imparatorları tarafından muhafaza edildikten sonra Avusturya Millî Kütüphanesi’ne intikal ettiği belirtilmektedir.
Haliyle, 1586-1591 yılları arasında resmedilen falaka minyatürünün haliyle 1812 salgınını konu edinmiş olması beklenemez.
Kaynaklarda anılan görselin, bir suçluya falaka cezasının uygulanışını gösterdiği belirtilerek paylaşıldığı anlaşılıyor.
Bahse konu görsel Halil İnalcık’ın “Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600)” adlı kitabında “kapısının önünü temizlemeyerek Subaşı’nın emrine karşı gelmiş olan birinin falaka ile cezalandırılması” notuyla aktarılmıştı (2003. YKY. İstanbul. 1. Baskı. Sf: 140).
İslam Ansiklopedisi de söz konusu falaka görselini “Bir suçluya falaka cezasının uygulanışını gösteren minyatür (Codex Vindobonensis, Österreichische Nationalbibliothek, nr. 8626)” notuyla aktarmıştır.
Falaka Minyatürü Fiyat Artışı ve 1812 Salgınıyla Son Yıllarda İlişkilendirilmiş
Bahse konu görselin fahiş fiyat artışı ile ilişkilendirilmesi ise son birkaç yılda gerçekleşmiş.
Murat Bardakçı “Fiyat artışlarını engellemenin yolu falakadan geçerdi” başlıklı 10 Mart 2019 tarihli yazısında “İşte, bazı Avrupalı seyyahların o asırlarda çizdikleri ve esnafın cezalandırılmasını gösterdikleri resimlerden bazıları…” ve “Fiyatı arttıran yahut malın kalitesi ile oynayan esnafa verilen en hafif ceza: Falaka…” notlarıyla bahse konu resmi paylaşmıştı.
Erhan Afyoncu Sabah gazetesindeki “Açgözlü fırsatçılar kefenleri bile birkaç misli fiyata satmıştı” başlıklı 29 Mart 2020 tarihli yazısında 1812 vebası esnasında İstanbul’da alınan temizlik tedbirlerine değindiği paragrafın altında herhangi bir ilave açıklama sunmaksızın bu minyatüre yer vermişti:
“Vebanın etkisini giderek arttırması sonucu şehirde hayat ve ticaret durma noktasına geldi. Şehrin sakinleri genellikle evlerinden çıkmıyor veya mümkünse kalabalık olmayan ve güvenli kabul edilen bölgelere gidiyorlardı. Böylece resmî bir karantina uygulanmıyor olmasına rağmen insanlar tabiî olarak bir karantinaya gitmişlerdi. Sık sık temizliğe dikkat edilmesine dair emirler gönderildi. Bir süre sonra her Cuma imece usulü temizlik yapılması kararı da verildi. Aynı günlerde vebanın sebepleri arasında görülen bekâr odaları ve fuhuşa karşı savaş açıldı. Sultan, hastalığa yakalananları Üsküdar’da hastanelere taşıtarak, karantina uygulatmıştı.”
Ancak Erhan Afyoncu sosyal medya hesabından bahse konu resmi “1812’de İstanbul’da çıkan veba salgınında şehrin beşte biri ölmüş, durumu fırsat bilen kefen ve sabun satıcıları mallarını birkaç misli fiyata satarak mağdur halkı daha da mağdur etmişlerdi.” notuyla paylaşmıştı.
Koronavirüs salgının Türkiye’de yayılmaya başladığı 2020 yılı Mart ayı içerisinde fahiş fiyatla sabun satışına ait olduğu iddiasıyla paylaşılmaya başlandığı anlaşılıyor.
Aşırı fahiş fiyatla sabun satana verilen falaka cezasını yansıttığı iddiasıyla anılan minyatürü aktaran paylaşımlardan bazıları şöyle:
Örneğin Yeni Akit, “Günümüzde maske, sabun, kolonya ve dezenfektan depolayıp fahiş fiyata satmak isteyenler bugün olduğu gibi geçmişte de vardı. Osmanlı bu fırsatçıları falakaya yatırıyordu.” notuyla bu minyatürü paylaşmıştı.
Koronavirüs salgınının ortaya çıkmasının ardından bazı kişisel hijyen ürünlerinde yaşanan olağan dışı fiyat artışının bu yanlış ilişkilendirmenin yayılmasına yol açtığı değerlendirilmektedir.