“Hastalığı İlk Yayan Kişi” Anlamında Kullanılan “Patient Zero” Tanımının Kökeni
Patient Zero Ne Demek?
“Patient zero”, bulaşıcı hastalıklarda hastalığın tespit edilen ilk kaynağı olan kimseler için kullanılmaktadır. Yine aynı anlamda kullanılan bir diğer kavram da “indeks vaka”dır.
“Patient zero”, içerdiği “sıfır”dan dolayı hastalığın başlangıç noktası olan ve hastalığı yayan kişi olarak algılansa da; olayın aslı bu şekilde değildir. “Patient zero” ifadesinin kökeni “O” harfinin yanlışlıkla “0” (“sıfır”) olarak okunmasına dayanıyor. “Sıfır numaralı hasta” ya da “sıfırıncı hasta” olarak dilimize çevrilen “Patient Zero” tanımı “patient out of California” (“California dışından gelen hasta”) ifadesinin kısaltılmasıyla oluşmuştur.
Patient Zero İfadesinin Kökeni
Patient zero kavramının, 1980’lerin ilk yarısında Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) HIV’in yayılmasından sorumlu indeks vaka olduğu zannedilen Gaetan Dugas için yanlışlıkla kullanılması ile ortaya çıktığı bilinmektedir.
ABD’de yer alan Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi (CDC)’nden William W. Darrow, Gaetan Dugas’ın bilgilerini not ederken, “California dışından gelen hasta” anlamındaki “patient out of California” ifadesinin kısaltması olarak “patient o” şeklinde bir not almıştı. İlerleyen zamanlarda “patient o” ifadesindeki “o” harfi, “0” (sıfır/zero) rakamı zannedilerek bu şekilde yaygınlaşmış ve “patient zero” olarak günümüze dek ulaşmıştır.
Gaetan Dugas için “Patient o” notunu düşen Prof. William W. Darrow, daha sonraki yıllarda yaptığı bir açıklamada “Los Angeles içerisinden olan vakalara LA1, LA2 gibi isimler verdiklerini, ancak bir hastanın Los Angeles/California dışından olduğunu ve bu hastayı da patient o (outside of California) yani ‘California dışından’ olarak kaydettiklerini” açıklamıştı. Yine Prof. Darrow’nun aktarımına göre, daha sonra birileri bu “patient o” yazısını, patient zero (sıfır numaralı hasta) olarak yanlış okumuş ve Dugas’ın ilk hasta olabileceğini düşünmüşler. Böylelikle Gaetan Dugas hakkında yıllar boyu sürecek bir yanlış anlaşılma başlamış. Halbuki, ne “patient o” sıfır numaralı hasta anlamına gelmektedir, ne de hastalığı yayan ya da ABD’ye getiren kişi Gaetan Dugas’tır.
Randy Shilts isimli yazarın, 1987 yılında “And the Band Played On” adıyla yayımlanan kitabının, Gaetan Dugas’ın patient zero olarak adlandırılmasında büyük rol oynadığı düşünülmekte. Shilts’in, kitabında Dugas’tan defalarca patient zero olarak bahsettiği biliniyor. Cambridge Üniversitesi’nden tarihçi Richard McKay, bu kitap yüzünden Gaetan Dugas’ın tarihteki en şeytanlaştırılmış hastalardan biri olarak anıldığını ifade etmiş ve Dugas hakkındaki HIV’yi ABD’ye getiren kişi olduğu iddialarını yalanlamıştı.
Arizona Üniversitesi’nde evrimsel biyolog olan Michael Worobey, yaptığı çalışmalar ile Gaetan Dugas HIV enfekte olduğu zaman ABD’de binlerce enfekte insan olduğunu ve dolayısıyla virüsü ülkeye Dugas’ın getirmediğini göstermişti.
1980’li yıllarda Gaetan Dugas’ın da aralarında bulunduğu HIV enfekte hastalar ile ilgili araştırmalar yapan bilim insanlarından olan enfeksiyon hastalıkları uzmanı Prof. Dr. Harold W. Jaffe, muhabirlerin HIV’yi Amerika’ya Dugas’ın getirip getirmediklerini sorduklarını, hayır cevabı vermesine rağmen ilgi çekici gelmiş olabileceğinden dolayı yine de Dugas getirmişçesine haber yaptıklarını belirtmişti.
Immanuel Tolstoyevski de Patient Zero tanımının kökenine dair yanlış algıya şöyle değinmişti:
“Bugün öğrendim ki, salgınların başlangıçları için kullanılan “PATIENT ZERO” terimi, tamamen uydurmaymış. Ben de diyordum, niye birinci değil de “sıfırıncı hasta” diye. Meğer ilk AIDS araştırma raporlarında geçen bir O harfini, yanlışlıkla sıfır olarak okumuş millet.
1984’te, CDC bir HIV+ hastayı araştırıyor (Gaëtan Dugas). Kod adı da “patient out of California” (California’dan gelen hasta). Bunu patient-o diye kısaltıyorlar, ama raporu okuyanlar sıfır sanıyor. O zamanki teori de, Dugas’ın virüsü Avrupadan getirip tüm ABD’ye yaydığı. Dugas bir hostes ve dediğine göre her gittiği yerde yüzlerce kişiyle takılmış. 1984’te ölüyor. Bir gazeteci de CDC raporu ve Dugas’ın kayıtları üstüne 1987’de bir kitap yazıyor (And the Band Played On). Dugas baş sorumlu olarak gösteriliyor, “patient zero” kalıbı da yerleşiyor.
Millet AIDS’ten patır patır ölmeye başlayınca Dugas daha da şeytanlaştırılmış. Ama sonraki araştırmalara göre, meğer HIV çok daha önce, 68-69 yıllarında ABD’ye gelmiş. (Not: HIV’in ilk tespiti 1981 ama geriye dönük araştırmalarda, ilk kurbanın 59’da Kongo’da olduğu biliniyor.)
Velhasıl, adam belli ki HIV’in yayılmasını epey hızlandırmış ama bunu başlatmamış.”