“Yalancının Mumu YaTSıya Kadar Yanar” Atasözünün Doğrusunun “YaSSı” Adlı Mum Söndürme Aletine Dayanan “Yalancının Mumu YaSSıya Kadar Yanar” Şeklinde Olduğu İddiası Doğru Değil
“1840’lardan, zaman ayarlı mum söndürme aparatı” ifadeleriyle aktarılan videonun sonradan kurgulanarak aparatın adının “yassı” olduğu ve atasözünün doğrusunun “yalancının mumu yassıya yanar” şeklinde olduğunun uydurulduğu anlaşılıyor.
Malumatfurus.org’da geçmişe atasözü ve deyimlere ilişkin “zorlama” “uydurma” açıklamaların gerçeği yansıtmadığına değinmiştik. Bugünkü konumuz yalanların uzun süre gizlenemeyeceğini, er ya da geç ortaya çıkacağını hatırlatan “yalancının mumu yatsıya kadar yanar” hakkında.
“Söylenen söz yalansa durum çok geçmeden anlaşılır” anlamını haiz “Yalancının mumu yatsıya kadar yanar” atasözünün doğru biçiminin aslında “yalancının mumu yassıya yanar” şeklinde olduğu iddiası dolaşıma girdi.
Bu uydurma aktarımı yaygınlaştıran paylaşım şu şekilde:
Nedret Apaydın (@nedretapaydin): “Güzel Türkçemizi doğru konuşalım. Bu aletin adı “Yassı”.19.yüzyılda çok kullanıldı. “Yalancının mumu yassıya kadar yanar” atasözündeki “yassı” aleti Yani “yatsıya” kadar demek yanlış.”
“Yassı” adı verildiği “kurgusuyla” paylaşılan geçmişte kullanılan mum söndürme aparatının tanıtıldığı video:
“Yassı” adı verildiği “kurgusuyla” paylaşılan geçmişte kullanılan mum söndürme aparatının tanıtıldığı video: pic.twitter.com/8zoy2zO5sv
Bahsi geçen paylaşımların ardından “yalancının mumu yatsıya kadar yanar” atasözündeki “yatsı” kelimesinin aslında yanlış kullanıldığı, adı ‘yassı’ olan ve 19. yüzyılda sıkça kullanılan mum söndürme aleti üzerinden yalancının mumunun ‘yatsı’ya kadar değil ‘yassıya’ kadar yandığının söylendiği uydurması haber sitelerinde de kendine yer buldu.
Yeniçağ (@Gazete_Yenicag): “Bir atasözü daha yanlış çıktı. Yalancının mumu yatsıya değil yassıya kadar yanıyormuş”
OdaTV: “Muma yerleştirilen ‘Yas’ isimli alet sayesinde mum yassıya kadar yanar ve söner. Bu atasözü de ‘yatsıya’ kadar değil ‘yassıya’ kadardır.”
Eskiden aydınlatma için kullanılan mum üzerinden yalan söyleyen kişinin sürekli olarak yalanını sürdürmek zorunda kalacağına ve er ya da geç yalanının ortaya çıkacağına işaret eden “yalancının mumu yatsıya kadar yanar” atasözünün doğrusu “yalancının mumu yassıya kadar yanar” değil.
Atasözünde geçen yatsı, yatsı vaktidir, yani tam karanlığın çöktüğü zamandır. ”Yatsı” karanlık olur. Mum yanmıyorsa, karanlıkta ışık veremez. Böylece, yalancının mumu yatsıya kadar yanar.
Atasözleri ve deyimler üzerine sözlükler tarandığında da bu yönde bir alternatif açıklamanın izine rastlanamıyor.
“Yalancının mumu yassıya kadar yanar”
Bir kimsenin söylediği söz yalan ise durum çok geçmeden anlaşılır ve söyleyenin yalancı olduğu ortaya çıkar. (Sanki onun mumu bile yalancıdır ve hava kararmaya başladıktan az sonra tükenip söner.)
Görüntünün üzerindeki logo tarandığında kaynağının “Rescue & Restore” adlı hesabın sosyal medya hesaplarından “1841 otomatik mum söndürücü” (“1841 Automatic Candle Extinguisher”) notuyla yapılan paylaşımlar olduğu anlaşılıyor.
1841 yılından mum söndürücünün (automatic candle extinguisher) işlevinin anlatıldığı videonun 2023 yılı Temmuz ayında sosyal medya platformlarında paylaşılmasının ardından bu aparatın adının “yassı” olduğu, “yalancının mumu yatsıya kadar yanar” atasözünün doğrusunun “yalancının mumu yassıya yanar” şeklinde olduğu iddiasının uydurularak dolaşıma sokulduğu görülüyor.
Bahsi geçen mum söndürme aletinin videosunun yaygınlık kazanmasının öncesinde vatandaşların “yatsı” yerine “yassı” yanlış yazımı dışında bu yönde bir aktarım bulunamıyor.
Geceleri karanlıkta yakılan mumların sabaha kadar yanmasını engellemek ya da belirli bir süre sonra sönmesini sağlamak için kullanılan -tabiri caizse zaman ayarlı- mum söndürme aparatının “yassı” olarak adlandırıldığına dair bir aktarıma rastlanamıyor.
Etimoloji sözlüklerinde yapılan taramada “yassı” kelimesinin mum söndürmeye yarayan alet için kullanıldığına dair bir aktarımın bulunmadığı görülüyor.
1841 yılından kalma olduğu belirtilen mum söndürücü aparatın Osmanlı İmparatorluğu topraklarında kullanıldığına dair bir bulgu da mevcut değil (Osmanlı döneminde kullanılan mum makaslarının bahsi geçen aletle aynı yapıda olmadığı biliniyor).
Ezcümle: “1840’lardan, zaman ayarlı mum söndürme aparatı” ifadeleriyle aktarılan videonun sonradan kurgulanarak aparatın adının “yassı” olduğu ve atasözünün doğrusunun “yalancının mumu yassıya yanar” şeklinde olduğunun uydurulduğu anlaşılıyor (İlaveten: Galat-ı meşhûr lugat-ı fasîhten evlâdır).
“Yalancının mumu yatsıya kadar yanar” atasözünün bahsi geçmişken, Mehmet Barlas’ın Sabah gazetesinde 1 Kasım 2015 günü yayınlanan “Köşe yazarlığında başarının ölçüsü ne olabilir?” başlıklı yazısında kendisini de töhmet altında bırakan “talihsiz” ifadesini de paylaşmış olalım:
İşimiz zorlaşıyor
Bugün ise bırakın yeni bir kıta bulunmasını, önemli bir kişi başını kaşısa bile, 50 saniye sonra bütün dünya bunu öğreniyor. Başta televizyon ve arkasından da internet olmak üzere iletişim araçları, bilgiyi de haberi de sesten daha hızlı biçimde dünyaya açtı. Günümüzde okurlar gazete yazarları kadar hızla bilgiye ulaşabilmekte artık. Yalancının mumu yatsıya kadar dayanamıyor... Kısacası işimiz giderek zorlaşıyor.
