Sağlık kurulu raporunu izleyen ve ilgili mevzuat gerekliliklerini yerine getiren cinsel uyum (değişiklik) ameliyatının ve ilgili bütün tedavilerin genel sağlık sigortası kapsamında SGK tarafından karşılanabiliyor
Cinsiyet uyum (cinsiyetdeğişim) ameliyatı masrafları uzun süredir Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) tarafından karşılanıyor olsa da, bazı sosyal medya kullanıcıları tarafından “yeni bir durum” olarak karşılandığı görülüyor. Bu nedenle, işbu yazımızda cinsiyet uyum ameliyatının masraflarının SGK tarafından karşılanmasına değinmek istedik…
Türkiye Cumhuriyeti’nde yaşayan her vatandaş gibi cinsiyet uyum sürecini yürütme hakkına sahiptir.
Ülkemizde yürürlükteki mevzuata göre bir kişi transeksüel yapıda olduğunu ve cinsiyet değişikliğinin ruh sağlığı açısından zorunluluğunu sağlık kurulu raporuyla ispatlaması hâlinde mahkeme kararıyla uyum süreci kapsamındaki ameliyatlarını olabilmektedir.
4721 sayılı 22 Kasım 2001 tarihli Türk Medeni Kanunu‘nun 40. maddesi cinsiyet değişikliği talebinin kabulüne ve cinsiyet değişikliği ameliyatının gerçekleşmesinin akabinde kişisel durum sicilinde gerekli düzeltmenin yapılmasına ilişkin şartları düzenlemektedir.
4271 sayılı Kanun’un cinsiyet değiştirme ameliyatı ile ilgili hüküm şu şekildedir:
Madde 40- Cinsiyetini değiştirmek isteyen kimse, şahsen başvuruda bulunarak mahkemece cinsiyet değişikliğine izin verilmesini isteyebilir. Ancak, iznin verilebilmesi için, istem sahibinin onsekiz yaşını doldurmuş bulunması ve evli olmaması; ayrıca transseksüel yapıda olup, cinsiyet değişikliğinin ruh sağlığı açısından zorunluluğunu (…)(2) bir eğitim ve araştırma hastanesinden alınacak resmî sağlık kurulu raporuyla belgelemesi şarttır.(2)
Verilen izne bağlı olarak amaç ve tıbbî yöntemlere uygun bir cinsiyet değiştirme ameliyatı gerçekleştirildiğinin resmî sağlık kurulu raporuyla doğrulanması hâlinde, mahkemece nüfus sicilinde gerekli düzeltmenin yapılmasına karar verilir.
Uygun hukuksal başvurulardan sonra cinsiyet geçiş sürecini başlatan trans bireyler psikiyatrik, endokrinolojik ve cerrahi tedavilerini yasal olarak yaptırabilmektedir. Cinsiyetdeğişimameliyatı için doktor ve pedagog kararı gerekmekte olup, cinsiyet uyum ameliyatı prosedürü için heyet raporu ve mahkeme raporu alınmalıdır.
Transseksüel yapıda olmak ve cinsiyet değişikliğinin ruh sağlığı açısından zorunluluğu şartları ise, dava açıldıktan sonra mahkemeden hastaneye yazılan “sevk yazısıyla”, hastanenin hazırlayacağı sağlık kurulu raporu dava dosyasına girince ispatlanmış olmaktadır.
Sağlık Uygulama Tebliği (SUT) ve ilgili mevzuat hükümleri çerçevesinde 3. Basamak Sağlık Hizmet Sunucularında işlem yapılması durumunda genel sağlık sigortalısının cinsiyet değiştirme işlemlerinin bedeli Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) tarafından karşılanmaktadır (Sadece cinsiyet değişimi ameliyatı değil; değişim sırasında “gereken” hormon ve psikolojik destek de kapsama dahildir).
CİMER’e yapılan bilgi edinme başvurusuna Sosyal Güvenlik Kurumu Genel Sağlık Sigortası Genel Müdürlüğü Sağlık Hizmetleri Daire Başkanlığı tarafından sunulan yanıt şu şekilde:
“Sağlık Uygulama Tebliği ve ilgili mevzuat hükümlerimiz doğrultusunda işlem yapılması gerekmektedir. Sağlık Bakanlığının görüşleri doğrultusunda cinsiyet değişim işlemlerinin finansmanı sağlanmaya başlanmıştır. Cinsiyet değişim işleminin yapılabilmesi için kullanılabilecek cerrahi işlem kodları Sağlık Bakanlığı tarafından belirlenmiş olup, süreç aşağıdaki gibi ilerlemektedir.
– ICD-10 kodu F64 olan cinsel kimlik bozukluğunun (transseksüalite) tanısı Psikiyatri Uzmanınca konulduktan sonra en az 1 yıl süreyle Psikiyatri Kliniği takibi sonrasında, kişinin aldığı sağlık kurulu raporu ile mahkemeye başvurması gerekmektedir. Mahkemenin başlamasını takiben hakimin isteğiyle ikinci kalıcı rapor verilmekte ve Türkiye Cumhuriyeti Mahkemelerince verilen karar neticesinde tıbbi işlemler başlatılmaktadır.
– Kişinin bir psikiyatri uzmanı tarafından en az bir yıl süreyle takip edilmiş olması şartı aranmalıdır.
– 3. Basamak Sağlık Hizmet Sunucularında, Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları, Üroloji, Kadın Hastalıkları ve Doğum, Psikiyatri ve Rekonstrüktif Cerrahi Branş Uzmanlarının tamamının bulunduğu sağlık kurulu raporu düzenlenmelidir. Sağlık kurulu raporuna Tıbbi Genetik uzmanından alınan görüş yazısı eklenmelidir.
– Cinsiyet değiştirme işlemi Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları, Üroloji, Kadın Hastalıkları ve Doğum, Psikiyatri ve Rekonstrüktif Cerrahi Branş Uzmanlarının bulunduğu 3. Basamak Sağlık Hizmet Sunucularında yapılmalıdır.
Kadından-Erkeğe cinsiyet değiştirme işlemlerinde;
Sağlık Uygulama Tebliği (SUT)’da yer alan Histerektomi (P620419, P620530), Bilateral Salfingooferektomi (P620630), Vajinektomi (P620460), Mastektomi (P603650), Penis rekonstrüksiyonu (P621210), Penil implant işlemi (P621190, P621180), Testis protezi yerleştirilmesi (P621730), Üroplasti (P619100) işlem kodlarından,
SUT Orşiyektomi (P621652), Penektomi (P621120), Vajinoplasti (P621040), Klitoroplasti (P620461) ve Labioplasti (P620462) işlem kodlarından
SUT ve ilgili mevzuat hükümlerimiz doğrultusunda 3. Basamak Sağlık Hizmet Sunucularında işlem yapılması durumunda, genel sağlık sigortalısının cinsiyet değiştirme işlemlerinin bedeli Kurumumuzca karşılanmaktadır.
MADDE 64- Kurumca finansmanı sağlanmayacak sağlık hizmetleri şunlardır:
a) Vücut bütünlüğünü sağlamak amacıyla yapılan ve iş kazası ile meslek hastalığına, kazaya, hastalıklara veya konjenital nedenlere bağlı olarak ortaya çıkan durumlarda yapılacak sağlık hizmetleri dışında estetik amaçlı yapılan her türlü sağlık hizmeti ile estetik amaçlı ortodontik diş tedavileri.
b) Geleneksel, tamamlayıcı, alternatif tıp uygulamaları ve Sağlık Bakanlığınca izin veya ruhsat verilmeyen sağlık hizmetleri ile Sağlık Bakanlığınca tıbben sağlık hizmeti olduğu kabul edilmeyen sağlık hizmetleri.
c)(Ek: 17/4/2008-5754/41 md.)Yabancı ülke vatandaşlarının; genel sağlık sigortalısı veya genel sağlık sigortalısının bakmakla yükümlü olduğu kişi sayıldığı tarihten önce mevcut olan kronik hastalıkları,
d)(Ek: 17/1/2012-6270/7 md.)63 üncü maddeye göre yöntem, tür, miktar ve kullanım sürelerinin belirlenmesi sonucunda Kurumca finansmanı sağlanacak sağlık hizmetlerinin kapsamı dışında bırakılan sağlık hizmetleri.
(Ek fıkra: 10/9/2014-6552/46 md.) Kurumla sözleşmeli özel sağlık hizmet sunucuları ile Kurumla kısmi branş veya sağlık hizmeti alım sözleşmesi imzalamış olan vakıf üniversitesi sağlık hizmeti sunucuları, Kuruma bildirmiş oldukları hekimlerden sözleşme kapsamı branşlarda fiilen hizmet sunanlar tarafından verilen sağlık hizmetlerini, Kurumca belirlenen istisnalar hariç olmak üzere ve Kurum mevzuatına uygun olarak fatura edebilirler. Aksi takdirde, bu faturalara ait tutarlar Kurumca karşılanmaz.
Bu maddenin uygulanmasına ilişkin usûl ve esaslar Sağlık Bakanlığının uygun görüşü alınarak, Kurumca çıkarılacak yönetmelikle düzenlenir.
Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı, geçmişte eğitim ve araştırma hastanelerine gönderilen yazısında cinsiyet geçiş ameliyatlarının masraflarının SGK güvencesinde olduğunu belirtmişti.
Trans bir bireyin Trakya Üniversitesi’ne 13 Eylül 2013 tarihinde yaptığı cinsiyet geçiş ameliyatı başvurusu üstüne SGK Başkanlığı’nın İstanbul Sosyal Güvenlik İl Müdürlüğü’ne gönderdiği dilekçede cinsiyet geçiş ameliyatının SGK kapsamında yapılabilmesine onay verdiği 2014 yılında basına yansımıştı (SGK’nın cinsel uyum ameliyatı masraflarını bu tarih öncesinde de karşıladığı biliniyor).
23 Ekim 2013 tarihinde Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı Genel Sağlık Sigortası Genel Müdürlüğü Sağlık Hizmetleri Dairesi Başkanlığı tarafından İstanbul Sosyal Güvenlik İl Müdürlüğü’ne gönderilen 10463188/3878389-17074768 sayılı “Cinsiyet Değiştirme Ameliyatı” konulu resmî yazıda şu satırların yer aldığı paylaşılmıştı:
“Cinsel kimlik bozukluğunun (transseksüalite) bir ‘hastalık’ olduğu, buna yönelik yapılan ve SUT eklerinde zaten mevcut olan tıbbi işlemlerin de sağlık hizmeti olarak kabul edilmesi ve transseksüalite tanısının psikiyatri uzmanınca konulduktan sonra en az 1 yıl süreyle psikiyatri kliniği takibi sonrasında, kişinin aldığı sağlık kurulu raporu ile mahkemeye başvurması neticesinde; mahkemenin başlamasını takiben hakimin isteği ile ikinci kalıcı rapor verilmesi ve TC mahkemelerince verilen karar neticesinde tıbbi işlemlere başlanması gerekmektedir. kişinin bir psikiyatri uzmanı tarafından en az bir yıl süreyle takip edilmiş olması ve uzman hekimlerin verdiği sağlık kurulu raporuna tıbbi genetik uzmanından alınan görüş yazısı eklenmesi gerekmektedir. Ayrıca kadından erkeğe cinsiyet değiştirme işlemlerine; SUT’ta yer alan (…) Testis Protezi Yerleştirilmesi ve Üroplasti işlem kodlarından, SUT ve ilgili mevzuat hükümlerimiz doğrultusunda işlem yapılması gerekmektedir. Gereğini rica ederim.”
Sosyal Güvenlik Uzmanı Ali Tezel de 2012 yılında karşılaşılan bir vaka hakkında verdiği yorumda, cinsiyet değiştirme ameliyatının bir tıbbi zorunluluk olduğu yönünde sağlık kurulu raporu varsa bu durumun bir hastalık olarak kabul edileceğini ve tedavinin genel sağlık sigortası kapsamında SGK tarafından karşılanmak zorunda olduğunu aktarmıştı.
Aslıhan Polat ve Firdevs Alioğlu’nun “Cinsiyet disforisi: Kocaeli Üniversitesi Hastanesi deneyimi” başlıklı makalelerinde (Anadolu Psikiyatri Dergisi. 2019. 20(1). 101-109) cinsiyet geçiş sürecindeki hastaların izleme, tedavi ve rapor düzenlemesi süreci şöyle özetlenmişti:
“Cinsiyetinden hoşnutsuzluk yakınmasıyla psikiyatriye başvuran bir kişi tanısal değerlendirme amacıyla izleme alınır. Psikiyatrik öykü ve aile görüşmeleri ve kişiye göre gerekli psikometrik değerlendirmeler yapılır. Var olan birçok psikolojik test ikili cinsiyet sistemine göre tanımlanmıştır. Özellikle kişilikle ilgili olan MMPI gibi testlerin trans bireylerin olumlayıcı (affirmative) psikolojik değerlendirmelerinde kullanımıyla ilgili kanıta dayalı çalışmalara gereksinim vardır.24 IQ incelemesinin ardından Ben Öyküsü, Beier Cümle Tamamlama Testi, Goodenough-Harris Bir İnsan Çizme Testi gibi testler verilir. İzlemede kadın hastalıkları ve doğum, üroloji ve endokrinoloji bölümleriyle de ayırıcı tanı açısından konsülte edilir. Burada en önemli konu cinsiyet değiştirme isteğinin gerçeği değerlendirme yetisini bozan başka bir psikiyatrik hastalığın (psikoz gibi) belirtisi olup olmadığını ayırt etmektir. Bunun dışında yer alan diğer eş tanılar cinsiyet düzenleme programına katılmaya engel değildir.25 Cinsiyet disfori tanısı kesinleşenler bireysel ve grup psikoterapi süreçlerine katılır (Şekil 1). Trans bireyler, 3-12 aylık bir izleme sonrasında mahkemeye yönlendirilir. Mahkeme sevkiyle beraber, hormon kullanımının getireceği potansiyel etkiler açısından yeniden endokrinoloji tarafından değerlendirilen kişilerden uygun bulunanlar Cinsiyet Düzenleme Konseyine (CDK) çıkarılır. CDK psikiyatri anabilim dalının öncülüğünde kadın doğum, üroloji, endokrinoloji, plastik cerrahi, adli tıp hekimlerinin de katılımıyla oluşturulmuştur. Ara rapor düzenlenmesinin ardından konsey kararıyla hormon tedavisi başlanır. On iki-yirmi dört aylık bireysel/grup psikoterapisine ek olarak hormon tedavisi ile izlenen kişiler cerrahi tedavi için yeniden CDK’ne yönlendirilir. Konsey sonucuna göre ‘cinsiyet düzenleme ameliyatı kişinin ruh sağlığı açısından zorunludur’ anlatımını içeren son raporları düzenlenir. Trans bireyler bu raporları kullanarak kimlik değişimi yaptırabileceği gibi cinsiyet düzenleme operasyonlarını da SGK kapsamında yaptırabilirler.”
* “Cinsiyet değiştirme” yerine “cinsiyet uyum” tanımının kullanılması gerektiğine dair Kaos GL’nin hazırladığı LGBTİ+ Hakları Alanında Çeviri Sözlüğü‘nde yer alan aktarım şu şekilde:
Beden uyum operasyonu. Cinsiyet uyum sürecinin bir parçası olarak [Bkz. Transition] trans kişilerin genital değişiklik amacıyla geçirebileceği farklı cerrahi operasyonların genel adı. “Cinsiyet değiştirme operasyonu” ifadesi (İng. “sex change operation,” “sex reassignment surgery”), kişinin cinsiyet kimliğini tanımlarken bedene öncelik verdiği ve atanmış cinsiyetine geçerlilik atfettiğinden ötürü bu ve benzeri kavramları kullanmak son derece hatalıdır. Trans kişiler bu tür operasyonları tercih etmeyebilir veya bunları karşılayacak maddi imkândan yoksun olabilirler, bu yüzden uyum süreci bağlamında operasyonların önemini kişinin arzusunun ötesinde bir gereklilikmiş gibi vurgulamak doğru değildir
** Uygulamada bazı sıkıntıların yaşandığı, mahkeme kararı ve doktor raporuna rağmen cinsiyet uyum ameliyatı olmasına izin verilmeyen trans mahkumların olduğu biliniyor.
*** 2002 yılında 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu’nun 40. maddesinde yapılan düzenleme gereği cinsiyet değişimine ilişkin sağlık kurulu raporu çıkarılması için kişinin üremeden sürekli yoksunluk koşulu aranmaktaydı. Geçmişte üremeden sürekli yoksunluk koşuluna yapılan itirazların sonucunda Anayasa Mahkemesi ilgili koşulu iptal etmişti. 20 Mart 2018 tarihli ve 30366 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Anayasa Mahkemesinin 29/11/2017 tarihli ve E.: 2017/130, K.: 2017/165 sayılı Kararı ile, bu maddenin birinci fıkrasının ikinci cümlesinde yer alan “…ve üreme yeteneğinden sürekli biçimde yoksun bulunduğunu…” ibaresi iptal edilmişti.
**** Türkiye’de isim değişikliği yapmak isteyen trans bireylere cinsiyet uyum ameliyatı şartı koşulmasının “hak ihlali” olduğuna hükmedilmişti. Anayasa Mahkemesinin, cinsiyet uyum ameliyatı olmadan isim değişikliği yapılmamasının, özel hayata saygı hakkını ihlal ettiği yönündeki 17 Haziran 2021 tarihli kararı 22 Eylül 2021 günü Resmî Gazete’de yayımlanmıştı)
