Asparagas Kelimesinin İngilizce Kuşkonmaz Anlamına Gelen Asparagus Kelimesinden Geldiği İddiası Doğru Değil, Kelimenin Kökeni 1963’te Hürriyet Gazetesi’nde Yayımlanan Uydurma Habere Dayanmaktadır
Asparagas kelimesinin, hem sebze hem de bir süs bitkisi olma özelliğini taşıyan İngilizcede kuşkonmaz anlamına gelen “asparagus” kelimesinden geldiği iddiası gerçeği yansıtmıyor. Kelimenin taşıdığı “uydurma haber” anlamının kökeni Hürriyet Gazetesinde Yurdaer Acar ve Yener Tuğrul’un “Amerikalı kız Türk sevgilisiyle bir gecekonduda yaşıyor” başlığıyla 1963 yılında yayımladığı bir habere dayanmaktadır. Hürriyet Gazetesinin yayımladığı haberin uydurma olduğunun ortaya çıkmasının ardından haberin içerdiği fotoğrafta yazan “azparagas” ifadesinin “yalan / uydurma haber”ler için kullanımı sonucu “asparagas” kelimesi yaygınlaşmıştır. Haberdeki fotoğrafta yer alan kulübenin girişinde yazan “azparagas” kelimesinin ne anlama geldiği tespit edilememekle birlikte, anlamı olmayan, uydurma bir kelime olduğu düşünülmektedir.
Malumatfurus.org’da metodolojik tercih gereği sadece yanlış iddiaları yayınlıyoruz. Bu tercih gereği de sosyal medya platformlarında, haber sitelerinde veya gazete sayfalarında karşılaştığımız gerçeği yansıtmayan / uydurma / yalan iddialar için sıklıkla kullandığımız bir tanım mevcut: ASPARAGAS. Bu yazıda da asparagası kökeni ve anlamına dair yanlış bir iddiayı ele alacağız.
Sitemizde son dönemde yayımlanan asparagas iddialardan bazıları: - Sakallı Bebek - Suudi Müftünün Erkeklerin Aç Kaldıklarında Eşlerini Yiyebileceği Fetvası Verdiği İddiası - Ata Demirer’in Koronavirüs Tecridiyle İlgili Takvim’in Asparagas Haberi
Asparagasın Sözlük Anlamı
Asparagas kelimesi Türk Dil Kurumu‘na (TDK) göre “şişirme haber” anlamına gelmektedir. Kelimenin kökeninin ise hem sebze hem de bir süs bitkisi olma özelliğini taşıyan kuşkonmaz bitkisinin İngilizce anlamı olan “Asparagus” kelimesinden geldiği aktarılmaktadır.
Ancak TDK daha önce “Yabancı Sözcüklere Türkçe Karşılıklar” başlıklı derlemesinde asparagas kelimesinin kökeninin “makaraya sarmak, çapraz iki sırığa germek, eziyet etmek” anlamına gelen İspanyolca “aspar” kelimesine dayandığını şöyle öne sürmekteydi:
“Makaraya sarmak, çapraz iki sırığa germek, eziyet etmek.” anlamlarına gelen İspanyolca aspar kelimesine dayanan bu söz için Kurumumuz, dilimizde kullanılan örnek cümleleri de göz önüne alarak “şişirme haber” karşılığını önermiştir.”
Nişanyan Sözlük’te ise asparagas sözcüğünün anlamı “”gazetecilikte uydurma haber” olarak geçmektedir. Birçok sözlük ve forumda da asparagas kelimesinin dilimize İngilizce’den “asparagus” sözcüğünün türetilmesiyle geçtiği belirtilmektedir.
“Asparagas” sözcüğünün “gerçek olmayan, masa başında uydurulan, yalan haber, uydurma haber” anlamına geldiği konusunda herkes hemfikir; ancak, kökeni konusunda anlaşmazlık söz konusu.
Asparagasa en yakın yazılışı içeren İngilizce “kuşkonmaz bitkisi” anlamına gelen asparagus kelimesi ile “uydurma haber” arasında ilişki kurmak gayet zor. Yalan haberler için “asparagus”tan hareketle “asparagas” tabirinin kullanılmaya başlamış olması pek muhtemel gelmiyor. O hâlde, kökenine bakalım.
Asparagas Kelimesinin Kökeni 14 Haziran 1963 Tarihinde Hürriyet Gazetesi’nde Yayımlanan Uydurma Habere Dayanmaktadır
Dijital arşivlerde tarama yaptığımızda 1970 yılı öncesinde asparagas kelimesinin izine pek rastlayamıyoruz. Cumhuriyet Gazetesi’nin arşivinde “asparagas” kelimesini arattığımızda ise ilgili kelimenin 1980 yılı öncesinde haber metinlerinde yer almadığı görülmektedir. Milliyet Gazetesi arşivinde ise ilk izine 23 Temmuz 1967 tarihinde hafta sonu ekinde yayımlanan Mustafa Niyazi’ye ait “Ağlayan Kız” adlı hikâyede rastlanmaktadır. Google Kitaplar‘da aradığımızda ise kelimenin ilk izine Ayhan Hünalp’ın “Dağlara giden yollar” adlı 1974 basımı kitabında rastlıyoruz.
Taramamızı sürdürdüğümüzde, günümüzde “uydurma haber” anlamında kullanılan asparagas kelimesinin kökenine dair 1963 yılı karşımıza çıkıyor.
Asparagas kelimesinin kökeninin, Yurdaer Acar ve Yener Tuğrul’un Hürriyet Gazetesinde “Amerikalı kız Türk sevgilisiyle bir gecekonduda yaşıyor” başlığıyla 14 Haziran 1963 tarihinde yayımladığı uydurma habere dayandığı anlaşılıyor.
Hürriyet Gazetesi’nde 14 Haziran 1963 tarihinde “Amerikalı Kız Türk sevgilisiyle bir gecekonduda yaşıyor” başlığı ile yayımlanan habere göre New York’ta tanışan 21 yaşındaki Yaşar Sönmez ismindeki Türk erkeği ile 19 yaşındaki Amerikalı Betty Ashade adlı genç kız birbirine aşık olmuştu. Yaşar’ın ailesinin yabancı uyruklu bir kızla evlenmesini istemediği için iki genç Etiler’deki Krizantem sokağında 7 ve 9 numaralı evlerin arasında küçücük bir kulübe kurmuşlar ve orada yaşamaya başlamışlardı. Adını azparagas koydukları gecekondularında genç çift nikah tarihini beklerken mutlu bir hayat sürüyordu. Betty güzel yemekler yapıyor, Yaşar ise sevgilisine gitar çalarak serenat yapıyordu.
Babıâli’ye ise “asparagas” kelimesini miras bırakan bahse konu haber metninin ilgili bölümü şöyleydi:
Amerikalı kız Türk sevgilisiyle bir gecekonduda yaşıyor
Yaşarın NewYork’tan getirdiği Betty’i ailesi istemeyince onlar da Bebek sırtlarına yerleşti
Yüz dört katlı gökdelenlerin altında başlıyan aşk, istanbul’da tek odalı bir gecekonduda devam etmektedir. bebek sırtlarının Boğaz’ın mavi sularına hâkim olduğu bir yamaçta, genç sevgililerin birlikte yaptıkları tahta gecekonduya, Türk gencinin Amerikalı sevgilisi, “Dünyanın en güzel sarayı” demekte ve evlenmeden, bu sarayı terk etmemeye azimli olduğunu söylemektedir.
İŞTE Yaşar Sönmez ile Amerikalı Betty’nin Bebek sırtlarında yaptıkları ve adını da Azparagas koydukları gecekondu… Yaşar’ın ailesi oğullarının Amerikalı kızla evlenmesini istemediği için iki genç bir gecekondu yapıp, bunu süslemişler ve mesut bir hayat yaşamaya başlamışlardır.
Yaşanan tiraj rekabetinde öne geçmek için yayımladıkları yalan haberin ilgi çekmesiyle birlikte Hürriyet Gazetesi, yalan yayınlarını biraz daha sürdürmüştü.
İlk günlerde Betty ile birlikte olmasına Yaşar’ın ailesinin izin vermediğini öne süren yayın daha sonra Yaşar’ın babasının razı olduğunu; ancak, annesinin hâlâ muhalif olduğunu şöyle aktarmıştı:
Gecekondu âşıkları: Çok mesuduz, diyorlar
Yaşar’ın babası nihayet Amerikalı geline razı oldu ama, şimdi de valide hanım muhalefette
Gönüller bir olunca samanlık seyran olur derler. Atalarımızın asırlar öncesi söylediği bu söz, 19 yaşındaki Amerikalı Betty Ashade ile 21 yaşındaki Türk genci Yaşar Sönmez için söylemiş olsa gerek. Aşkın yeri ve zamanı olmuyor.
21 yaşındaki Yaşar Sönmez 300 liraya malettiği “Azparagas” adlı kulübesinde dün denizden dönen sevgilisi Betty’i karşılıyor. Kulübenin duvarlarında “Betty benim olacak, olmazsa dünya zindan olacak…” yazılıdır.
Haberin dikkat çekmesi ile birlikte birbirine aşık çiftin haberine duyulan ilgi arttı ve diğer gazetelerin bu konuyu araştırması ile başka bir netice ortaya çıkmış. Aktarılan haber tam bir Yeşilçamlık senaryoymuş, ortada Betty isminde bir Amerikalı kız ve Yaşar ismindeki Türk erkeği yokmuş ve birbirine aşık genç çift olarak tanımlanan kişiler aslında kardeşmiş.
Birbirine aşık genç çiftin gecekondusu olduğu iddia edilen kulübe üzerinde görülen “azparagas” sözcüğü, zaman içerisinde “aspagaras” şekline evrilerek uydurma, yalan, gerçek olmayan haberleri tanımlamak amacı ile kullanılmaya başlanmış. Yani, yalan / uydurma haberler için “asparagas” tabirinin kullanılmasının kökeni bu vakaya dayanmaktadır.
1963 yılında Hürriyet’in istihbarat servisi muhabirliği görevini üstlenen Doğan Uluç, “Kupa Ası-Olaylar İçinde Olaylar” adlı kitabında “asparagas”ın hikayesini “Yalan Haber Tanımlamakta Kullanılan ‘Azparagas’ın Aslı Nedir?” başlığıyla şöyle aktarmıştı:
Bu haber benim değil, ama “atlatma (!)” bir haber. Hürriyet’in birinci sayfasında iki resimle yayınlanmış, muhabir ve fotoğrafçı başarı mükâfatı olarak en yüksek ikramiye ile ödüllendirilmiş. Oysa haberin aslı astarı yok. Yeşilçam senaryolarına konu olacak türde düzmece bir olay. Tek kelime ile “palavra”. Yalan haber tanımlamasında kullanılan “Azparagas” sözcüğü ile Türk basın tarihine geçti. Konuyu kaleme almamın sebebi ise “Azparagas”la ilk haşır neşir olan, sözde olayı sorgulayan ilk kişi benim.1963 ilkbaharı. Haber kovalama rutinimden eli boş dönüyorum gazeteye. Sağa sola telefon edip, haber olacak konuları aramaya devam ediyorum. İstihbarat salonuna fotoğrafçı Yurdaer Acar giriyor telaşla. Elindeki dosya kâğıdı boyu resimleri, masamın üstüne koyuyor: “Bomba gibi bir haber yakaladık. Birinci sayfadan rahat girer. Bak şunlara.”Siyah beyaz resimlerde ağaçlar arasında bir kulübe var. Önünde kovboy şapkalı bir erkek, parmakları gitarın tellerinde, yanında genç bir kız. Diğer resimlerde kızla erkek gazocağında yemek pişiriyorlar. Değişik birkaç poz daha var. Kızın tüm resimleri profilden, omuzlarına düşen saçları yüzünü tamamen kaplamış, yalnızca yanağı görülüyor.“Neden cepheden yüzünü çekmedin? Yazı işleri mutlaka kızın yüzünü görmek ister. Kim bunlar, konu nedir?”Yurdaer istihbaratta diğer muhabirlerin duymaması için fısıltıyla konuşuyor: “Amerikalı bir sanayicinin kızı. Tanıştığı Türk gencine sırılsıklam âşık olmuş. Bebek sırtlarında bir kulübede yaşıyor. Mahcup tabiatlı olduğu için yüzünü pek göstermek istemedi. Ama hikâyeleri çok ilginç.”Olay görev alanıma girdiği için canım sıkılıyor. Yurdaer’i dinlerken gözüm kulübe kapısının üstündeki kurukafa sembolünün altındaki “Azparagas” sözcüğüne takılıyor.“Ne demek Azparagas”“Bunlarda para az, gerisi gaz”“Peki bu atlatma haberi yakalayan muhabir kim?”İki masa ötede, daktilo başına geçmiş kıvırcık saçlı genci gösteriyor: Yener Tuğrul bu.…Hürriyet’in Genel Yayın Yönetmeni Necati Zincirkıran ateş püskürdü iki gün önce manşete çıkan haberin geri tepmesinden. Muhabir Yener Tuğrul, Akşam’daki yalanlamayı gördüğü gün gözden kaybolup İskenderun’daki birliğine döndü. Yurdaer Acar yazı işleri müdürleri karşısında sorgulamaya alındığında, “Yener iki sevgiliyle hep İngilizce konuştu. Ben İngilizce bilmediğim için bir şey anlamadım. Bana resim çek dedi, çektim” diyerek sıyrılmayı başardı.Aradan birkaç ay geçti. Askerliği sona eren Yener Tuğrul’u istihbarat odasında gördüğüm zaman şaşırdım. “Hayrola, ‘Azparagas’ işinden aklandın mı?” dediğimde kusuru olmadığını söyledi: “Bir arkadaşımdan tüyo almıştım o zaman. İki kardeşle buluştuğumda İngilizce konuştuk. Beni de uyuttular. Yazı işleri müdürleri bir daha gafil avlanma, diyerek affetti beni.”
1963 yılında Akşam Gazetesinde muhabir olan Celalettin Çetin ise bu asparagas hikâyenin aslını şöyle aktarmaktadır (Celalettin Çetin (1991). İşte Babıâli: Çuvaldızı Kendimize. Cem Yayınevi, sf: 80-82).
“Büyük aşkın yuvası denilen Bebek’teki Asparagas barakasını, Etilerde Krizantem sokakta buldum. Sokak sakinleri dün beni gazeteci olduğuma pişman ettiler.
Meğer Yaşar denilen kişinin adı Yavuz’muş.
Amerika’dan değil, ailesi ile Fransa’dan kesin dönüş yapmış.
Betty ise, onun kız kardeşi Gülizar çıktı.
Yavuz, ailenin eşyalarını taşıyan boş konteyneri mahalledeki arkadaşları için buluşma yeri yapmış. Burada müzik dinleyip eğleniyorlarmış.
Haberi yapan gazetenin muhabiri, mahalle gençlerinin asparagas adını verdikleri konteynırın önünde, Yavuz ve kız kardeşi Gülizar’ı aşık durumuna sokarak okuyucusunu kandırmıştır. Okuduğunuz her habere inanmayın.
Kimi gazeteler sizi saflık ötesi çizgiye koyarak verdikleri kimi haberlerin, senaryolu yalan haberler olduğunu artık görün.
Bundan sonra asparagas diyeceğimiz böyle haberler, gazetelerin yüzünde kara bir leke olarak kalacaktır.”
1963 yılında yayımlanan bahse konu haberdeki fotoğrafta gecekondunun üzerinde yazan “Azparagas” kelimesinin ne anlama geldiği bilinmiyor. Ancak Doğan Uluç, ilgili uydurma haber görselinde yer alan kulübe kapısındaki kuru kafa resminin altında yazan “azparagas” ifadesinin açılımını “Bunlarda para az, gerisi gaz!” şeklinde yapıyor.
Asparagas kelimesinin ortaya çıkışıyla ilgili diğer bir anlatı da 1950’li yıllarda Brezilya’dan “Los Asparagas” adlı grubun ülkemize geleceği konuşulurken bir gazetecinin Sultanahmet’te gördüğü hippi kılıklı bir kaç turistin fotoğrafını çekerek “Asparagas grubu Türkiye’ye geldi” başlığıyla yayımladığı haberin yalan olduğunun ortaya çıkmasıyla bu tür haberler için “asparagas” tanımı yapıldığı yönünde. Ancak, Brezilyalı “Asparagas” adlı bir müzik grubunun tespit edilememesi, destekleyecek ilave delil ya da tanıklıkların bulunmaması nedeniyle bu anlatının güvenilir addedilemeyeceği değerlendirilmektedir.
Ezcümle, “uydurma haber” anlamında kullanılan “asparagas” kelimesi de “uydurma” ürünü. Hürriyet’te çıkan tamamen uydurma bu haberdeki fotoğrafta yazan “azparagas” bir anlamı olmayan, uydurma bir kelimeydi. Zamanla “asparagas”a evrildi ve uydurma haberler için kullanılan bir tanım halini aldı. Bu noktadan hareketle, sözlüklerde “yanlış veya şişirme haber” tanımıyla sunulan kelimenin kökeninin İngilizce “asparagus” kelimesine dayandığı iddiasının bir dayanağının bulunmadığını ve gerçeği yansıtmadığını söyleyebiliriz. Asparagas ve asparagus, imlâ veya telaffuz bakımından birbirine benzese de anlamları tamamen farklı olan 2 sözcüktür, yani “yalancı eşdeğer” kelimelerdir.
Asparagas Kelimesinin Kökeninin İngilizce Asparagus Kelimesine Dayandığı İddia Eden Yazarlar
Özgen Acar Cumhuriyet Gazetesinde yayınlanan “Kuşkonmaz Bekâret!” başlıklı 8 Kasım 2013 tarihli yazısında asparagasın kökenini “kuşkonmaz”a dayandırmış:
"“Asparagas” nedir? Türkçesi “kuşkonmaz” sözcüğüdür. “Kuşkonmaz”, afiyetle yenilen, ayrıca ince dalları ve nazik yaprakları olan bir bitkidir. Arınç’ın kullandığı Türk basınının argo deyimiyle “asparagas haber (gerçekdışı – şişirme) haber” olup kuşun bile konamadığı düzeyde “asılsız haber” demektir! “Asparagas haber” tanımlaması, 1970’li yılların başında dilimize girmişti. Türkçe “kuşkonmaz” yerine, herhalde “asparagas” daha çarpıcı oluyordu."
Dokuz Eylül Gazetesindeki “Asparagas” başlıklı 6 Kasım 2018 tarihli yazısıyla Serdar Öztürk:
"Masa başında uydurulup gerçekmiş gibi yayımlanan yalan haber asparagas deniyor bizde. İngilizce asparagus yani kuşkonmaz sözcüğünden alıntıdır. İngilizce sözcük, Latince aynı anlama gelen asparagus sözcüğünden alıntıdır."
Haber7.com’daki “Yazıoğlu’nun ölümü CIA’daki tartışma” başlıklı 30 Nisan 2009 tarihli yazısıyla Aydoğan Vatandaş:
"Asparagas kelimesinin çıkış hikayesi ilginctir. İngilizce’de 'Asparagus' olan 'Kuşkonmaz’la da bir alakası var mıdır bilmiyorum ama rivayet odur ki, ..."
Köşe yazılarının yanı sıra bazı makalelerde de bu hataya düşüldüğünü görüyoruz.
Örneğin, Hamza Zülfikar’ın, Türk Dili Dergisi’nin 796. sayısında yayımlanan “Küre, Yuvar ve Otonom Üzerine” başlıklı makalesinde asparagas kelimesinin kökeninin İngilizce kuşkonmaz anlamına gelen Asparagus kelimesine dayandığı iddia edilmişti:
"Bir zamanlar da “şişirme, uydurma haber” anlamında İngilizce asparagas kullanılırdı"
Her ne kadar TÜRK DİLİ DERGİSİ’nde bu iddiaya yer verilmiş olsa da, İngilizcede yalan haber için asparagas değil “fake news”, “made-up news”, “false news”, “hoax” gibi kelimeler kullanılmaktadır. İngilizce basılı ve elektronik sözlüklerde “kuşkonmaz” anlamına gelen asparagus kelimesinin “yalan haber” veya “şişirme haber” anlamına geldiğine ilişkin bir bilgiye ulaşılamamaktadır.
* Tespiti için Bülent Büber’e ve Serkan Öztürk‘e teşekkürlerimizle
** Kapak görseli: Shutterstock
1 Yorum
Asparagas” nedir? Türkçesi “kuşkonmaz” sözcüğüdür. “Kuşkonmaz”, afiyetle yenilen, ayrıca ince dalları ve nazik yaprakları olan bir bitkidir. Arınç’ın kağıt üzerinde kullandığı Türk basınının argo deyimiyle “asparagas haber (gerçekdışı – şişirme) haber” olup kuşun bile konamadığı düzeyde “asılsız haber” demektir!