“Şecaat Arz Ederken Merd-i Kıptî Sirkatin Söyler” Beyti Anonim Değil, Koca Mehmet Ragıp Paşa’ya Ait Bir Mısra-i Bercestedir

 

“Nush ile yola gelmeyeni etmeli tekdir, Tekdir ile uslanmayanın hakkı kötektir” berceste beytini, atasözü sananları ifşa etmiştik. Şimdi sıra bir başka berceste dizede:

Şecaat arzederken merd-i kıptî sirkatin söyler

 

18. yüzyıl Osmanlı sadrazamlarından Koca Mehmet Ragıp Paşa’nın gazelinde yer alan bu mısra-i berceste, Mısır Beylerbeyliği sırasındaki tecrübelerini yansıtır.

“Meyan-ı güft ü gûda bed-meniş îhâm eder kubhun

Şecaat arzederken merd-i kıptî sirkatin söyler”

Günümüz Türkçesiyle karşılığı bu dizelerin şu şekilde:

Mayası bozuk olanlar, söz esnasında farkında olmadan kabahatlarini îma ederler. Nitekim Kıptî beyi de, kahramanlığını anlatmak için hırsızlıklarını örnek verir.

“Mayası bozuk olanlar, söz esnasında kabahatini farkında olmadan sezdirir/ima eder.

Kıbtî Beyi/Erkek Çingene de yiğitliğini anlatırken hırsızlığını söyler/örnek verir.”

Bu darb-ı meselin yer aldığı gazelin tamamı ise şu şekildedir:

Harabatı görenler her biri bir haletin söyler
Safâsin nakleder rindân zâhid sıkletin söyler

Ser-âğâz eyledikçe bahse bülbül revnak-ı gülden
Bezimde kulkul-i mînâ melek keyfiyyetin söyler

Tecellî neş’esin ehl-i şikem idrâk kabil mi
Behişt andıkça zâhid eki ü şürbün lezzetin söyler

Ne zabt-ı hâkim-i şer’î ne hükm-i zâbit-i aklî
Cünûn iklimini seyreyleyenler rahatın söyler

Miyân-ı güft ü gûda bed-meniş îhâm eder kubhun 
Şecaat arz ederken merd-i kıbtî sirkatin’ söyler 

Muvafıktır yine elbet mizaca şîve-i hikmet
Tabibin olsa da kizbi marîzin sıhhatin söyler

Perîşânî-yi hatır nükte-i ser-beste veş kaldı
Ne kimse hikmetin anlar ne Râgıb illetin söyler

 

Bu meşhur mısra, halkımız tarafından ya atasözü olarak nitelenir ya da anlamı tahrif edilerek aktarılır.

Koca Ragıp Paşa’ya ait olduğu için atasözü olarak nitelenemez. Olsa olsa vecize denilebilir.

Daha önemlisi ise şu: Mısradaki “merd-i kıbtî” kısmı “mert çingene” olarak çevriliyor. Yanlış. Merd kelimesi, Türkçe anlamıyla “mert”, “yiğit” şeklinde kullanılmamıştır. Kullanılan “merd” (مرد) kelimesi, Farsça “erkek”, “adam” anlamına gelir. Merd-i Kıpti tamlaması Farsçadaki anlamıyla yani “erkek Kıpti (Çingene)” anlamına gelir bu durumda. Çingenenin mert olduğu bir durum söz konusu değil. Erkek çingenenin lafzına atıf yapılmaktadır.

Ezcümle: mısranın doğru anlamı “Çingenenin merdi yiğitliğini anlatırken hırsızlığını söyler” değil,  “Kıbtî Beyi/Erkek Çingene de yiğitliğini anlatırken hırsızlığını söyler/örnek verir” şeklinde olmalı.

 

“Şecaat Arz Ederken Merd-i Kıptî Sirkatin Söyler” Beyti Hakkında Yanlış Bilgi Sunan Yazarlar

Tabiki, köşe yazarları bu yanlışlara düşmekten geri kalmadılar:

Merd-i Kıbtî’yi “mert çingene” olarak yorumlayarak hataya düşenler:

Mustafa Mutlu’un Vatan Gazetesinde 17 Şubat 2007 günü yayınlanan “Yüce Meclis bu kara lekeyi temizlemeli” başlıklı yazısından:

"Hani bizde “merd-i Kıptî şecaat arzederken sirkatin söyler” (çingenenin merdi, kendini överken hırsızlığını söyler) diye bir atasözü vardır ya; arkadaş “emeklerini takdir etmeyen” Başbakan’a sitem ederken bile, onun her dediğini yapmaya nasıl koşullandıklarını sergiliyor!"

Ekrem Kızıltaş‘ın Haber7’de 15 Temmuz 2013 günü yayınlanan “Namert Kıpti Saviris, şecaatini arz ederken sirkatini söyledi…” başlıklı yazısından:

"Bu söz, aslında Koca Ragıp Paşa'ya ait bir beyit olup, esası da: ''Şecaat arz ederken merdikıpti sirkatin söyler" şeklindedir ve: "Kıpti'nin mert olanı, yiğitliğini, kahramanlığını anlatırken hırsızlığını söyler" manasına gelir, biliyorsunuz.

Hayır öyle bir malumatımız yok. Kıptinin mert olanı anlamına gelmiyor o ifade. Haliyle, namert kıpti gibi bir kullanım da anlamsız hale gelir. İşte size malumatfuruşluk…

Mehmet Yakup Yılmaz‘ın Hürriyet Gazetesinde 10 Aralık 2013 günü yayınlanan “İşlerine gelmeyince oyun kirli oldu” başlıklı yazısından:

"Yoksa bu da Koca Ragıp Paşa’nın tarihe geçmiş “Merdi Kıpti şecaat arz ederken sirkatin söyler” sözünün günümüz versiyonu mu? (“Çingene’nin merdi, yiğitliğini anlatırken hırsızlığını söyler” anlamına gelen ırkçı bir söz bu.)"

Cıks! O anlama gelmiyor…

Avni Özgürel‘in Radikal’deki 1 Mart 2012 tarihli “Talat Aydemir’den 28 Şubat’a” başlıklı yazısından:

"İnsana “Merdi Kıpti şecaat arz ederken sirkatin söyler” (‘Çingenenin merdi, cesaretine delil olarak hırsızlıkta gözükaralığını delil getirir’ manasında) dedirten bu durumu, yakın tarihten bir örnekle anlatayım"

Cem Küçük’ün Yenişafak Gazetesindeki 5 Temmuz 2012 tarihli “Soner Yalçın”ın Samizdat”ı” başlıklı köşesinden:

"Merdi kıpti şecaat arzederken sirkatin söyler. Yani Çingene''nin merdi kendini överken hırsızlığını övermiş. Soner Yalçın''ınki de tam bu durum."

Ümit Zileli‘nin Sözcü Gazetesinde 26 Ocak 2017 günü yayınlanan “Aynı korku filmi yine vizyonda!..” başlıklı yazısından:

"Çok eski, çok oturaklı bir özdeyiştir; sonu şöyle: “sirkatin söyler !” Türkçeye çevirirsek şöyle oluyor: -Çingenenin merdi, kendini överken aslında hırsızlığını söyler!.."

Esin Ergenç‘in Aydınlık Gazetesinde 21 Ekim 2016’da yayınlanan “Kıpti sirkatini söyledi” başlıklı yazısından:

"Duymuşsunuzdur bu sözü, “Merdi kıpti şecaat arz ederken sirkatin söyler” yani “çingenenin merdi kendini överken hırsızlığını söyler”."

Hıncal Uluç‘un 5 Şubat 2010 tarihli “Bakan var mı?” başlıklı yazısından:

"Basketbol Federasyonu Başkanı Turgay Demirel akıl almaz bir ayıp yaparken, kendi suçunu da itiraf etti. Hani "Kıptinin merdi, şecaat arzederken.." Öylesi.."

“Kıptinin merdi” kullanımı yanlış. Mısradaki “merd”, Farsça erkek anlamına gelmekte.

Mustafa İsmet‘in Yeni Asya Gazetesinde 24 Ağustos 2013 günü yayınlanan “Mısra-i berceste” başlıklı yazısından:

"Kötü huylu adam, söz arasında çirkinliğini sezdirir. Çingenenin merdi yiğitliğini anlatırken hırsızlığını söyler."

Ahmet Yıldız’ın Hakimiyet Gazetesindeki 19 Şubat 2014 tarihli “Aynaya Baktın mı?” başlıklı yazısından:

"“Şecaat arz ederken merdi Kıpti sirkatin söyler. Yani mert Kıpti terbiyesizliği ile övünür. Kendi gerçek yüzünü ortaya çıkarır."

Osman Özsoy da Yenişafak Gazetesinde yayılanan “Kendini ihbar eden 28 Şubatçı general” başlıklı yazısında bu hataya düşmüştü (Yenişafak Gazetesi Osman Özsoy’un yazılarını arşivden çıkardığı için bir bağlantı sunulamamaktadır).

 

Vecizeyi ya da mısrayı, “atasözü” zannedip hataya düşenler:

Oktay Yıldırım‘ın Aydınlık Gazetesinde 19 Mart 2017 günü yayınlanan “Türkav” başlıklı yazısından:

"Atalar sözüdür: Merdi kıpti şecaat arz ederken, sirkatin söyler…"

Sinan Aydın‘ın Samanyolu Haber’de 17 Ağustos 2016 günü yayınlanan “Suç duyurusunda bulunuyorum” başlıklı yazısından:

"'Merdi kıpti şecaat arz ederken sirkatin söyler.' atasözü gibi hukuksuzluk yaptıkları itiraf ediyorlar."

 

* İşbu ihtisapta Muhtesip.com arşivinden istifade edilmiştir.

 

11 Yorumlar

  1. varlık dışı Reply

    Biliyorsunuz Kıpti iki anlama geliyor, diğer anlamı da kadim Mısır halkı. Acaba bu cümlede Çingene değil de Mısırlı anlamında kullanılmış olabilir mi?

    • malumatfurus Reply

      evet olabilir. ancak tarama yaptığımız kaynakların hiçbirinde kadim Mısır halkı atfını göremedik. Ayrıca, “hırsızlık” yapıp da kendini övmeye çalışan bir kişinin kadim bir halk mensubu olarak mı çingene olarak mı yansıtılması daha mantıklıdır diye sorarsanız, ikincisi gibi duruyor.

  2. varmi yokmu Reply

    tdk’nın sitesinde mert kelimesinin farsça merd kelimesinden geldiği belirtilmekte, anlamları da aşağıdaki gibi verilmekte:

    1. sıfat Yiğit
    “Merttir, yiğittir, yüreği de bileği de pektir.” – T. Buğra
    2. Sözünün eri, güvenilir (kimse), erkek

    İkinci maddede mert kelimesinin anlamı olarak erkek kelimesi de verilmiş. Bu durumda mert kelimesinin Türkçe içinde de erkek olarak kullanılabileceği anlamı çıkıyor. Bu bir.

    Erkek kelimesi de oldukça sık bir şekilde mert, yiğit, cesur gibi anlamlarda kullanıldığını da hepimiz biliyoruz. ‘Erkeksen kaçma’, ‘erkeklik taslama’, ‘erkek gibi dövüş’ … Bu gibi cümlelerde erkek kelimelerini mert ile değiştirirsek anlamın kaybolmayacağı apaçık. Ayrıca yine tdk’nın sitesine erkek kelimesinin anlamı ‘sözüne güvenilir, mert’ olarak verilmiş. Bu da iki olsun.

    Üçüncü olarak Osmanlıca denen ve Sadrazam Ragıp Paşa’nın da bu mısraları yazdığı dil Farsça, Türkçe ve Arapça kelime ve gramer kurallarından oluşan bir dil. Yani bu satırlardaki merd sadece Farsça olarak nitelenemez.

    Bu durumda erkek ve mert kelimelerinin anlam kaybı olmadan birbir yerine kullanılabileceğini açıkça görüyoruz. Bu durumda merd-i kıpti’yi kıpti’nin merti olarak çevirmenin bir sakıncası olduğunu düşünmüyorum.

    Bundan daha ciddi olan bir durum ise merd kelimesini mert olarak çevirenleri de ‘mert değil o, erkek’ diye hatalı bulmanız. O tarihte merd olan kelimenin Cumhuriyet ile gelen dil devrimi sonrası ses uyumu vb. kurallar çerçevesinde merte dönüştüğü aşikar.

    “Yoksa bu da Koca Ragıp Paşa’nın tarihe geçmiş “Merdi Kıpti şecaat arz ederken sirkatin söyler” sözünün günümüz versiyonu mu? (“Çingene’nin merdi, yiğitliğini anlatırken hırsızlığını söyler” anlamına gelen ırkçı bir söz bu.)”

    Mesela alıntıladığınız bu cümlede günümüz Tükçesi içerisindeki mert kelimesinin kökü olan merd’in mert olarak çevrilmesinde ne gibi bir hata var? Osmanlıca yazılmış her merd kelimesinin illa erkek olarak çevrilmesini neye dayandırıyorsunuz? Aslında burada bir çeviri bile söz konusu değil, aynı kelimenin dil devrimi öncesi ve sonrası yazımı var. Burada mert değil erkek demek abesle iştigal gibi görünüyor.

    Sonuç olarak burada yanlış kullanım olarak sadece atasözü olarak değerlendirilmesi doğru olabilir. Ama merd-i kıpti deki mert kelimesinin yalnızca erkek olarak çevrilebileceği anlamsız ve haksız bir isnat gibi geliyor.

  3. Yazının başındaki vecizenin yanlış yazılmış olabilir mi?
    Nush ile yola gelmeyeni/ Nush ile uslanmayanı

  4. Şu kısımda da yanlışlık var gibi geldi.

    “Daha önemlisi ise şu: Mısradaki “merd-i kıbtî” kısmı “erkek çingene” olarak çevriliyor. Yanlış. ”
    “Erkek çingene” doğru / “Çingenenin merdi” yanlış

    • malumatfurus Reply

      evet haklısınız. doğru tespit. düzeltildi. teşekkürler.

    • Metin Özarslan Reply

      “Ser-âğâz eyleddkçe bahse bülbül revnak-ı gülden” mısraında “eyleddkçe” ifadesi “eyledikçe” olmalı… Gözden kaçmış tamam ama bu türden yazılardan gözden asla kaçmamalı… Selam ile

      • malumatfurus Reply

        Klavye sürçmesi düzeltilmiştir. Teşekkürler.

  5. Pingback: Balık Ayhan'ın İlk Darbukasını Mahir Çayan'ın Aldığı İddiası - Malumatfuruş

  6. Pingback: MÜSLÜMANIN DUASI NASIL OLMALIDIR? - Esfane Blog

Yorumunuzu yazınız...