Beş-yedi-beş hece olmak üzere üç kısım ve on yedi heceden müteşekkil bir şiir türü olan haiku, sadece Japon şiirinin değil dünya yazınının da bilinen en kısa metin biçimi.
Çağlar boyunca birçok dönüşüm geçiren haikunun, biçimsel nüvesini vaka/ waka ve bağlantılı koşuk (renga) olarak bilinen şiir türlerinin oluşturduğunu söyleyebiliriz. 5/7/5/7/7 olmak üzere otuz bir hecelik beş kısımdan oluşan vaka, zamanla 5/7/5 ve 7/7 olmak üzere iki bölüme ayrılır ve birbirine çeşitli sözcük oyunları ya da çağrışımlarla bağlanan şiir parçalarının eklemlenmesiyle bağlantılı koşuk olarak çevrilen şiir biçimi meydana gelir. “Haikudaki beş-yedi-beş hecelik yapının bağımsız bir şiirsel birim olarak kabul edilmesi bu dönemde başlar.”(Haiku sözcüğü literatüre yerleşmeden evvel, devamı olan bir bütünün başındaki şiir kavramına karşılık gelen, ilk bent olarak düşünebileceğimiz hokku sözcüğü kullanılmaktaydı.) Basit görünmesine karşın sembolik anlatımın önemli bir yer tuttuğu haiku, birçok kurala sahip olsa da bunlardan ikisi başat unsur olarak karşımıza çıkar: “Şiirin geçtiği mevsimin (veya onu imleyen kavramların) belirtilmesi ve vurgu sözcüğü (kireci) denen kısa ve duygu yüklü sözcüklerin kullanılmasıyla şiirsel akışı bir an duraksatarak anlatıma güç ve yücelim katılması.” (Matsuo Başo, Kuzeye Giden İnce Yol, çev. Coşkun Yerli, İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi, 2020, s.16)
Haiku hakkında daha detaylı bilgiye sahip olmak adına, yukarıda alıntıladığımız “Kuzeye Giden İnce Yol” isimli yapıt incelenebilir. Haikunun öncülerinden Matsuo Başo’nun, düzyazı ve şiiri bir arada kullandığı gezi notlarından oluşan kitabının girişinde, Nobuyuki Yuasa tarafından haiku tarihine dair yazılmış yetkin bir inceleme mevcut.
Aynı şekilde, Matsuo Başo’nun haikularıının derlendiği “Kelebek Düşleri” isimli kitap da bu hususta kapsamlı bir kaynak. Oruç Aruoba tarafından tercüme edilen yapıtın başında, yine Aruoba tarafından kaleme alınan, haikuya dair özenle kaleme alınmış bir giriş yazısı bulunuyor.
“Utanmasın hiç/ Kuşlara mektup yazan/ Yalnızlığından” şeklindeki haikunun Matsuo Başo’ya ait olduğu iddiası üzerine bahsi geçen iki kitabı da taradık ancak ilgili şiire dair bir ize rastlayamadık.
Beş-yedi-beş hece ölçüsüyle yazılan şiir, şairin haikulardan oluşan 2003 tarihli “Küçük Şeyler” kitabında yer alıyor.
Melisa Gürpınar, “Çerden çöpten sözcüklerle, ruhu bizim olan bir oyun kurmaya çalıştım, biraz da çocuksu bir yaklaşımla.” şeklinde nitelediği “Küçük Şeyler” kitabının içinde yer alan tüm şiirlerini, klasik haiku türünün özelliklerine bağlı kalarak inşa etmiştir.
Melisa Gürpınar’ın Mühür Kesesi isimli yapıtında haikuya dair görüşlerini aktardığı pasajla sonlandıralım yazımızı:
“Haiku bir bütünleşme arzusunun umutsuz bir kavuşma mitinin simgesiydi bana kalırsa. Beş duyumuzun ve onların ötesindeki algılamalarımızın da yardımıyla, doğayla aramızdaki yakınlığın, bir gösterilme biçimiydi. Bu biçim, anlatımda aradığı aşırı arınmışlık ve yalınlık nedeniyle, belki çok kolay kurulamıyordu, geleneksel açıdan sahtesi ve sahicisi arasında fark pek anlaşılmıyordu aynı şiirdeki gibi ama, bencileyin haiku yazma isteği duyanlar, herhalde bunun ağırlıksız, aşamasız bir ruh sınavı olabileceğini de sezmişlerdir. Ulaşılabilen sınırsız bilginin, kaygının, tutkunun, gururun, çıkarların kişiliğe yükledikleriyle, içinde yüzdüğümüz küçük hesapların dalgalanmaları arasında, bütün insanların az veya çok bocaladığı düşünülürse, haiku yazarkenki hafiflemenin bir ölçüde okura da geçebilme olasılığı, değerlendirilmesi gereken bir özelliktir bence.”
Melisa Gürpınar kimdir?
Asıl adı Zeynep Melisa Erdönmez. 1941’de İstanbul’da doğdu. İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi’nde bir süre okudu. İstanbul Belediyesi Konservatuvarı Tiyatro bölümünü bitirdi. İlk şiir kitabı Umut Pembeleri 1962’de yayımlandı. Öğrencilik yılları ve sonrasında, edebiyat alanındaki çalışmalarını sürdürürken tiyatronun birçok alanında da öncü, amatör ve profesyonel girişimlere katkıda bulundu. Sonraları ise tiyatroyla ilişkisini eleştirmen olarak korumaya çalıştı. Yeni Bir Gün Şarkısı (şiir, 1975), İstanbul’un Gözleri Mahmur (şiirsel öykü, 1990), Uçup Giden Kent (çocuk romanı, 1991), Yeni Zaman Eski Hayat (oyun, 1992) eserlerinden birkaçı.
* Tespit için Ekşi Sözlük’ten bizans’a teşekkürler.
