Etik ve metodolojik sorunları nedeniyle eleştirilen ünlü Stanford Hapishane Deneyi katılımcılarının Philip Zimbardo’nun yönlendirmesiyle daha acımasızca hareket ettiği anlaşılmıştı.
Stanford Hapishane Deneyi Nedir?
Stanford Hapishane Deneyi (Stanford Prison Experiment), psikolog Philip Zimbardo ve ekibi tarafından 1971 yılında gerçekleştirilen ünlü bir sosyal psikoloji çalışmasıdır. Bu deney, insanların belirli sosyal roller ve otorite figürleri altında nasıl davrandıklarını anlamaya yönelikti. Deney, insanların güç ve otoriteye nasıl tepki verdiğini, aynı zamanda bu rollerin insanların davranışlarını nasıl etkilediğini keşfetmeye çalıştı.
Deneyin Amacı:
Zimbardo’nun amacı, sıradan insanların, belirli roller (gardiyan ya da mahkûm) üstlendiklerinde bu rollerin onların psikolojik ve davranışsal tepkilerini nasıl etkilediğini görmekti. Zimbardo, otorite figürlerinin kötüye kullanılması durumunda sıradan bireylerin nasıl aşırı davranışlar sergileyebileceğini anlamak istiyordu.
Deneyin Detayları:
Katılımcılar: 24 sağlıklı ve psikolojik olarak dengeli erkek öğrenci, gardiyanlar ve mahkûmlar olarak rastgele iki gruba ayrıldı. Bu kişiler, deneyin başında psikolojik testlerden geçirilmiş ve normal, sağlıklı bireyler olarak seçilmişlerdi.
Deneyin Ortamı: Stanford Üniversitesi’nin psikoloji bölümünün bodrum katı bir hapishaneye dönüştürüldü. Katılımcılar, gerçekçi bir ortamda davranmaları için teşvik edildi.
Süre: Deneyin iki hafta sürmesi planlanıyordu, ancak sadece 6 gün sonra sona erdirilmek zorunda kalındı.
Deneyin Gelişimi:
Gardiyanlar: İlk başlarda sıradan olan gardiyanlar, hızla otoriter bir tavır geliştirmeye başladılar. Mahkûmlara fiziksel değilse de psikolojik olarak sert davrandılar. Gözaltı sırasında mahkûmları aşağılama, cezalandırma ve onlara sözlü olarak kötü davranma gibi yöntemler geliştirdiler. Birçoğu, güç kullanma fırsatı bulduğunda zalim ve baskıcı hale geldi.
Mahkûmlar: Mahkûmlar ise başlangıçta deneyin bir parçası olduklarını hatırlıyor olsalar da, bir süre sonra gardiyanların uyguladığı baskı karşısında çaresizlik ve teslimiyet gösterdiler. Bir kısmı ciddi psikolojik stres belirtileri gösterdi. Mahkûmlar kendilerini çaresiz hissetmeye, depresif davranışlar sergilemeye ve isyan etmeye başladılar.
Deneyin Sonlandırılması:
Deney, gardiyanların giderek artan sert ve zalim tavırları ve mahkûmların psikolojik olarak ciddi şekilde etkilenmesi nedeniyle Zimbardo’nun partneri Christina Maslach’ın itirazları sonucu erken sonlandırıldı. Zimbardo, deneyin kontrolünden çıktığını fark etti ve insanlara daha fazla zarar verilmeden deneyin sona erdirilmesine karar verdi.
Sonuçlar ve Etkileri:
Stanford Hapishane Deneyi, insanların sosyal rollere nasıl adapte olduklarını ve güç kullanımıyla ilgili ahlaki sınırların nasıl bulanıklaşabileceğini gösterdi. Deneyin sonuçları, otorite figürlerinin nasıl zalimleşebileceğini ve sıradan bireylerin nasıl bu rollerin etkisi altında ezilebileceğini dramatik bir şekilde ortaya koydu.
Deney, etik açıdan büyük eleştirilere maruz kaldı. Zimbardo, katılımcıların psikolojik zarar görmesine rağmen deneyin bu kadar uzun sürmesine izin verdiği için eleştirildi. Sonuç olarak, bu tür deneylerin etik sınırları hakkında daha katı kurallar oluşturuldu.
Stanford Hapishane Deneyi, günümüzde sosyal psikoloji ve insan doğası üzerine yapılan çalışmalarda hâlâ önemli bir referans noktasıdır.
Eleştiriler:
Üniversite ders kitaplarında yer alan, filmlerde ve TV programlarında atıf yapılan 1971 yılında gerçekleştirilen Stanford Hapishane Deneyi, etik ve metodolojik sorunları nedeniyle eleştiri çekti.
Katılımcılardan bazılarının, yaptıkları görüşmelerde Zimbardo’nun yaptığı yönlendirmenin etkisiyle daha acımasızca hareket ettikleri anlaşıldı.
Katılımcıları “gardiyanlar” ve “mahkumlar” olarak ikiye ayıran ve görünüşte gücün nasıl yozlaştırdığını göstermek amacıyla ilkinin ikincisini hızla istismar etmeye başladığını tespit eden araştırma hiçbir zaman titiz bir şekilde tekrarlanmadı ve sonuçlar sorgulanmaya devam etti.
Stanford Hapishane Deneyi’ni hazırlayan psikolog Philip Zimbardo, 14 Ekim 2024 günü 91 yaşında öldü.
Gülse Birsel Stanford İle Harvard’ı Birbirine Karıştırmış
“1971 yılında Harvard Üniversitesi’nin Psikoloji Bölümü’nde öğrencilerle ilginç bir deney yapıldı.”
Mahkûm veya gardiyan olmanın psikolojik etkileriyle ilgili deney Harvard Üniversitesi’nde görevli akademisyenlerce değil, Stanford Üniversitesi’nde görev alan psikologlarca gerçekleştirilmiştir.
“İki gruba ayrılan 24 Harvard öğrencisi, okulun bodrum katında sahte bir hapishaneye yerleştirildiler.”
Haliyle, Harvard değil, Stanford öğrencileri deneyin objesi olmuşlardır.
“”Harvard Hapishane Deneyi” 2015 yapımı bir filmin de konusu oldu.”
Deneyin adı Harvard deneyi değildir. Genel olarak bilinen adı: “Stanford Hapishane Deneyi”dir.
Bahse konu deney 2001 Almanya yapımı Das Experiment ve 2010 Hollywood yapımı The Experiment adlı filmlerin konusunu oluşturmuştur. Bu filmlerin ardından ise 2015 yapımı The Stanford Prison Experiment adlı belgesel tadında film çekilmişti.
Keşke, böyle bir yazı döşenmeden önce biraz araştırma ve doğru bilgi edinme zahmetine girseymiş…
Gerçi yazısında daha başka hatalar da vardı; ancak galiba bir güncelleme ile yazı metnindeki o hatalardan kurtulmuş Gülse Birsel.
1 Yorum
Pingback: 2016 Yılında Köşe Yazarlarının Yaptığı En Skandal 10 Hata - Malumatfuruş