Safsata, Palavra ve Yalan Anlamına Geldiği İddiası / Algısı Doğru Değil
Safsatanın anlamı, palavra ve yalan değil, bir düşünceyi ortaya koyarken ya da anlamaya çalışırken yapılan yanlış çıkarsamadır.
Safsata kelimesinin, palavra ve yalan gibi anlamlarda kullanımı aslında bir galat-ı meşhurdur. TDK Sözlüğünde safsatanın “Boş, temelsiz, asılsız söz” anlamına geldiğinin aktarıldığı görülmektedir. Halbuki safsatanın anlamı “bir düşünceyi ortaya koyarken ya da anlamaya çalışırken yapılan yanlış çıkarsamalar“dır.
Dilimize Yunancadan geçen safsata kavramı, kıyas-ı batıl (yanlış kıyas) ve mugalata (aldatmaca, yanıltmaca) terimleriyle de karşılanmaya çalışılmaktadır. Safsata, kasıtlı ve bilinçli olarak gerçekleştirilebildiği gibi, mantık, önerme, argüman, öncül, çıkarım gibi kavramlardan bihaber kişilerce bilgisizlik, akıl yürütememe, mantık kullanamama, sağlıklı düşünememe gibi nedenlerle kasıtsız ve bilincinde olmayarak da gerçekleştirilebilmektedir. Ayrıca vurgulanması gerekir ki, sadece ve sadece bir argümana safsata denilebilir. Kişiler, nesneler, fikirler, disiplinler, uygulamalar safsata olamaz (Tevfik Uyar (2019). Safsatalar – Aklın Kırk Haramisi, Destek Yayınları, İstanbul).
Hatalı akıl yürütme çabasını tanımlayan safsata terimini örnekleriyle açıklayan çalışmalar çeşitli kişiler tarafından ortaya konmuştur. Bu yazıda bu çalışmalardan sadece 2’sine değineceğiz.
Yazar Alev Alatlı’nın e-posta grubu katılımcılarının oluşturduğu “Safsata Çalışma Grubu” tarafından hazırlanan “Safsata Kılavuzu: Laf Ola Beri Gele” adlı kitap yayınlanmasının ardından www.safsatakilavuzu.com adresinde 2005 yılında kamuoyunun bilgisine ve erişimine sunulmuştu.
2019 yılında ise Tevfik Uyar‘ın günlük hayatta sıklıkla karşılaştığımız akıl yürütme hatalarını konu alan “Aklın Kırk Haramisi: Safsatalar” adlı kitabı yayınlanmıştı. Uyar kitabında 40 adet safsatayı sistematik bir biçimde ele alarak safsatanın ilişkili olabileceği zihinsel süreç ve kusurlardan bahsetmiş, safsataları örneklendirmiş ve aktardığı safsatalara karşı nasıl savunma yapılabileceğine dair stratejiler sunmuş.
Alev Alatlı e-posta grubu tarafından hazırlanan Safsatalar Kılavuzu’nun elektronik ortamda ve Tevfik Uyar’ın “Aklın Kırk Haramisi: Safsatalar” adlı kitabının temin edilerek okunmasının safsata kavramının idrak edilmesi açısından önem arz ettiğini düşünüyoruz. Bu yayınların incelenmesinin argümanlarda bu gibi hatalara düşülmemesi tartışmalar esnasında muhatapların ortaya koyduğu safsatalara karşı konulması hususunda oldukça faydalı olacağı aşikâr.
Ayrıca, Yalansavar’ın “Safsatalar” başlıklı yazısı da gayet güzel (İlave: Yine Yalansavar’ın katkı sunduğu Mantıkhataları.com adlı internet sitesi de faydalı içeriğe sahip).
Safsata Türleri
Safsatalar Kılavuzu safsataları argümanın şekli ile uğraşan biçimsel safsatalar ve anlamı ile uğraşan serbest safsatalar şeklinde ayırmaktadır.
Biçimsel safsatalar, bir argümanın yapısından kaynaklanan, bir argümanı teknik olarak geçersiz kılan hatalar olarak tanımlanmaktadır. Biçimsel safsatada önemli olan nokta, sonucun doğru veya yanlış olması değil, çıkarsamanın doğru öncüllere dayanmamasıdır. Biçimsel safsatanın bir örneği “hayat acıdır, biber de acıdır, o zaman hayat biberdir” şeklinde sıklıkla dile getirilir.
Serbest safsatalar (informal fallacies) başlıkları ise şu şekilde sıralanmaktadır:
BELİRSİZLİK SAFSATALARI |
|
| Cinaslı Safsata | Fallacy of Equivocation |
| Çok Anlamlılık Safsatası | Fallacy of Amphiboly |
| Vurgulama Safsatası | Fallacy of Accent |
KIYASLAMA HATALARI |
|
| Özelleştirme Safsatası | Fallacy Of Accident |
| Genelleştirme Safsatası | Fallacy of Converse Accident |
KATEGORİ HATALARI |
|
| Bütünleme Safsatası | Fallacy of Composition |
| İndirgeme Safsatası | Fallacy Of Division |
KONUNUN ÖZÜNÜ KAÇIRMA SAFSATALARI |
|
| Kısır Döngü Safsatası | Begging The Question, |
| Alakasız Sonuç Safsatası | Irrelevant Conclusion |
| İddiayı Zayıflatma Safsatası | Fallacy of the Straw-Man |
| Alakasız Amaç Safsatası | Fallacy of İrrelevant Purpose |
| Konuyu Saptırma Safsatası | Fallacy of Red Herring |
SALDIRI SAFSATALARI |
|
| Adam Karalama Safsatası | Argument Against the Man |
| Niteliksel Adam Karalama | Circumstantial Ad Hominem |
| “Sen de” Safsatası | Fallacy Of “You Also” |
| Dolduruşa Getirme Safsatası | Poisoning The Well |
ŞAŞIRTMA SAFSATALARI |
|
| Devede Kulak Safsatası | Fallacy Of The Beard |
| Ya Siyah Ya Beyaz Safsatası | Black And White Fallacy |
| İspatlama Mecburiyeti Safsatası | Argument From Ignorance |
| Felaket Tellallığı Safsatası | Fallacy of Slippery Slope |
| İmalı Soru Safsatası | Complex Question |
| Çok Sorulu Safsata | Fallacy Of Many Questions |
| Sınırlı Seçenek Safsatası | Fallacy of Limited Alternatives |
TARTIŞMALI SEBEP SAFSATALARI |
|
| Yanlış Sebep Safsatası | Fallacy of False Cause |
| Öncesinde Safsatası | Fallacy of “Previous This” |
| Müşterek Etki | Joint Effect |
| İhmal Edilebilir Neden Safsatası | Genuine but Insignificant Cause |
| Yanlış Yön Safsatası | Wrong Direction, |
| Karmaşık Nedenler Safsatası | Complex Cause |
İSTATİSTİKSEL HATA SAFSATALARI |
|
| Yetersiz Örnek Safsatası | (Fallacy of Insufficient Sample) |
| Temsil Etmeyen Örnek Safsatası | Unrepresentative Sample |
| Yanlış Benzetme Safsatası | False Analogy |
| Yok Sayma Safsatası | Slothful Induction |
| Sümen Altı Safsatası | Fallacy of Slanting |
| Kumarbaz Safsatası | Gambler’s Fallacy |
OTORİTEYE BAŞVURMA SAFSATALARI |
|
| Bir Bilen Safsatası | Argument To Authority |
| İrrasyonel Otorite Safsatası | Fallacy Of Unqualified Source |
| İnanca Başvurma Safsatası | Appeal to Belief |
| Ortak Tutuma Başvurma Safsatası | Appeal To Common Practice |
| Grup Baskısı Safsatası | Bandwagon, Peer Pressure |
| Faydacı Safsata | Pragmatic Fallacy |
| Beğendirme Safsatası | Appeal To Personal İnterests |
| Dayatma Safsatası | Fallacy Of “Is” To “Ought” |
| Mazruf Değil Zarf Safsatası | Style Over Substance |
| Genetik Safsatası | Genetic Fallacy |
| DUYGULARA BAŞVURMA SAFSATALARI | |
| Tehdit Safsatası | Argument From Force |
| Duygu Sömürüsü | Argument To Pity |
| Önyargılı Dil Safsatası | Prejudicial Language |
| Mazeret Safsatası | Fallacy Of Special Pleading |
Tevfik Uyar’ın “Aklın Kırk Haramisi: Safsatalar” adlı kitabı ise aşağıda sıralanan 40 adet safsataya odaklanmaktadır:
| SAFSATALAR | ORİJİNAL İSİMLERİ |
| ADAM KARALAMA (HAKARETAMİZ) | Argumentum Ad Hominem, Personal Attack Abusive, Abusive Ad Hominem |
| ADAM KARALAMA (BENZETMELİ) | Argumentum Ad Hominem, Guilt by Association, Guilt by Association |
| ADAM KARALAMA (DUYGUSAL) | Argumentum Ad Hominem, Personal Attack Circumstantial, Circumstantial Ad Hominem |
| ADAM KARALAMA (“SEN DE”) | Argumentum Ad Hominem, Fallacy of “You Also”, Tu Quoque |
| BATIK MALİYET SAFSATASI | Sunk Cost Fallacy, Sunk Cost Fallacy |
| BEĞENDİRME SAFSATASI | Argumentum ad Personam, Appeal to Personal Interest |
| BİLİMİN YETERSİZLİĞİ SAFSATASI | Science doesn’t know everything |
| BİR BİLEN SAFSATASI | Argumentum Ad Verecundiam, Argumentum From Authority, Appeal to Authority |
| BİR BİLEN SAFSATASI (BELİRSİZ) | Appeal to Anonymous Authority |
| CIMBIZLAMA SAFSATASI | Cherry Picking |
| ÇOĞUNLUĞA BAŞVURMA | Argumentum Ad Populum, Appeal to Common Belief |
| ÇÖP ADAM SAFSATASI | Straw Man Fallacy |
| DEVEDE KULAK SAFSATASI | Sorites Paradox, Fallacy of the Beard Continuum Fallacy, Fallacy of the Beard |
| DOĞALLIK SAFSATASI | Argumentum ad Naturam, Naturalistic Fallacy |
| DUYGULARA BAŞVURMA | Appeal to Emotion |
| ETİMOLOJİK SAFSATA | Etimological Fallacy |
| GELENEKSELLİĞE BAŞVURMA | Argumentum Ad Antiquitatem, Appeal to Tradition |
| GERÇEK İSKOÇYALI BU DEĞİL | No True Scotsman |
| GÖRELİLİK SAFSATASI | Relativist Subjectivist Fallacy, Relativist Fallacy |
| HATALI BENZETME | False Analogy |
| İSPAT YÜKÜMLÜLÜĞÜ SAFSATASI | Argumentum Ad Ignorantiam, Argument from Ignorance, Burden Of Proof |
| İSTİSNA SAFSATASI | Exception Fallacy |
| KAYGAN ZEMİN SAFSATASI | Slippery Slope |
| KISIRDÖNGÜLÜ SAFSATALAR | Circular Reasoning |
| KİŞİSEL DENEYİME BAŞVURMA | Anectodal Evidence |
| KORKUYA BAŞVURMA SAFSATASI | Argumentum ad Baculum, Appeal to Fear |
| SABUNLAMA | Ad Hoc, Ad Hoc Rescue |
| SESSİZLİK SAFSATASI | Argumentum e Silentio, Argument from Silence |
| “SONRASINDA” | Post Hoc Fallacy, Post Hoc Ergo, Propter Hoc |
| ŞERDEKİ HAYIR SAFSATASI | Broken Window Fallacy, Glazier’s Fallacy |
| TALİHE VEYA TESADÜFE BAŞVURMA | Appeal to Luck |
| ÜNLÜLERE BAŞVURMA | Appeal to Celebrity |
| YANLIŞ İKİLEM (SİYAH BEYAZ) SAFSATASI | Black and White Fallacy, False Dilemma |
| YAYGIN TUTUMA BAŞVURMA | Appeal to Common Practice |
| YÜKLÜ SORU SAFSATASI | Complex Question, Plurium Interrogationum |
| SAFSATA SAFSATASI | Argument from Fallacy |
Safsata Örnekleri
Safsata Kılavuzu’nda safsata türlerine güncel örnekler aktarılmıştır. Örneklerine kitap içeriğinin elektronik formatta paylaşıldığı internet sitesi üzerinden erişilebilmektedir.
Tevfik Uyar ise “Aklın Kırk Haramisi: Safsatalar” adlı kitabında anlamını, arka planını, savunma hattını açıkladığı safsataların her biri için 4-5 sayıda örnek sunmuştur. Kitapta açıklanan 40 adet safsataya ilişkin sunulan örneklerden bir seçki şu şekildedir:
Adam Karalama
-Hiçbir sabah otobüse vaktinde binmeyi beceremeyen mi söylüyor bunu?
Adam Karalama (Benzetmeli)
-Vergiler yüksekmiş de vatandaşa zulümmüş de… Aynısını teröristler de söylüyor.
Adam Karalama (Durumsal)
-Ayşe belediyenin çok sıkı çalıştığını söylüyor.
-Elbette öyle söyleyecek. Ekmeğini yiyor belediyenin.
Adam Karalama (Sen de)
-Fosur fosur sigara içen insanların fabrikamızın bacasından çıkanları dert etmelerini anlamıyorum.
Batık Maliyet Safsatası
-Bu bilete tam 250 TL verdim. Bu konsersen sıkılma şansım yok. Anlatabiliyor muyum?
Beğendirme Safsatası
-Aptal olmayan herkes bilimin henüz açıklayamadığı sırlar olduğunu kabul eder.
Bilimin Yetersizliği Safsatası
-Piramitleri uzaylıların yaptığı kesin! O halde bilim insanları o çağdaki kölelerin o ağır taşları nasıl kaldırdığını açıklasınlar da görelim.
Bir Bilen Safsatası
-Hayalet gördüm diyorsa görmüştür. Koskoca profesör yalan mı söyleyecek?
Bir Bilen Safsatası (Belirsiz)
– Ateş olmayan yerden duman çıkmaz
Cımbızlama Safsatası
-Merkür retrosunda elektronik cihazlar bozulur demiştim size. Bakın bugün benimki bozuldu.
Çoğunluğa Başvurma
-Bunca oy veren seçmenin bir bildiği var herhalde…
Çöp Adam (Korkuluk) Safsatası
-Ezan sesinin şiddetiyle ilgili bir yönetmelik olması yararlı olur. Bu şekilde yakında oturanlar rahatsız olmaz.
-Ezanlar susmayacak anladın mı? Sizin gibilerin buna gücü yetmez.
Devede Kulak Safsatası
-Çok düşünüyorsun. Ev güzel işte. 500 veren 550 de verir. 550 lira veren 600 lira da verir. Haydi tut bu evi!
Doğallık Safsatası
-Atalarımız pastörize süt mü içiyorlardı Allah aşkına? Bak babaanneme, 90 yaşında hala sapasağlam
Duygulara Başvurma
-Onların ki can da benimki patlıcan mı? Onlar yerken uzaktan mı baksaydım?
Etimolojik Safsata
-Batılılar politika, biz siyaset deriz. Poli “çok” , tika “yüz” demektir. Batılıların politika anlayışı ikiyüzlü olmaktır. Siyaset ise seyislikten türer. Islah etmek, idare etmek anlamındadır. İşte batıyla aramızdaki fark.
Gelenekselliğe Başvurma
-Bugüne kadar hemen hemen her belediye başkanı böyle yapmıştır. Bir bana mı itiraz ediyorsunuz?
Gerçek İskoçyalı Bu Değil
-Astrolojinin burçlarla alakası yoktur.
-Ama hemen hemen her astrolog burçlardan bahsediyor?
-Onlar gerçek astrolog değil
Görelilik Safsatası
-Tanım gereği bu bir safsatadır
-Kime göre neye göre?
-Tanıma göre dedim ya?
-Ben kabul etmiyorum!
Hatalı Benzetme
– Davul bile dengi dengine.
İspat Yükümlülüğü Safsatası
-Bariz bi şekilde hükümetler uzaylıların dünyaya yaptıkları ziyaretlerden haberdar. Bunun aksini gösteren hiçbir kanıt yok.
İstisna Safsatası
-Bütün memeliler karada yaşarlar.
-Yanlış. Balinalar yaşamıyorlar.
-O istisna. Fark etmez. Hepsi karada yaşar.
Kaygan Zemin Safsatası
-Bugün slogan atan, yarın bomba atar. O yüzden şimdilik bastırmalıyız.
Kısırdöngülü Safsatalar
-Bu kitap en iyi matematik kitabıymış. Zaten içinde de öyle yazıyor.
Kişisel Deneyime Başvurma
-Kahve baş ağrısına iyi geliyor.
-Öyle mi? Neden? Ben öyle olduğunu düşünmüyorum.
-Geçen hafta bir fincan kahve içtim ve içer içmez baş ağrım kesildi.
Korkuya Başvurma Safsatası
-Dernek başkanlığına beni seçmezseniz karışıklık çıkar ve dernek kısa sürede dağılır. Benden söylemesi.
Sabunlama
-Balık burcunda doğanlar çok duygusal olurlar. Ayrıca romantik insanlardır.
-Benim sevgilim hiç de öyle değil.
-Ama yükseleni daha önemli zaten. Yükseleni ne?
Sessizlik Safsatası
-Uzay istasyonu görüntülerine takılan UFO görüntülerini NASA yalanlamadı. Bu açık bir kanıt değil mi?
“…Sonrasında”
– Ne zaman tişörtümü ters giysem işlerim hep ters gider.
Şerdeki Hayır Safsatası
-Bence tam aksine çok iyi oldu. Sağlığın değerini anladım bu sayede.
Talihe veya Tesadüfe Başvurma
-Ne alakası var arkadaşım? Sitede bin tane ev var, tutmuş bol varmış gibi gelmiş bizim evi soymuşlarsa ben ne yapayım?
Ünlülere Başvurma
-En iyi gitar o olmalı. Eğer öyle olmasaydı reklamlarında … oynamazdı.
Yanlış İkilem (Siyah Beyaz) Safsatası
-Doktor olmasın da serseri mi olsun?
Yaygın Tutuma/Davranışa Başvurma
-Ülkeni çok sevdiğini söylüyorsun ama vergi kaçırmakta üstüne yok. Hayırdır?
Yüklü Soru Safsatası
-Bu vahşiyi cezalandırmak için daha kaç hayvana işkence etmesini bekleyeceğiz?
Safsata Teriminin Kullanımında Hataya Düşen Köşe Yazarları
Köşe yazarlarının safsata kavramını akıl yürütme sürecindeki hata yerine daha çok palavra ve yalan anlamında “yanlış” bir şekilde kullandığına şahit oluyoruz. Sadece bir argüman safsata olarak nitelendirilebilecekken köşe yazarlarının asılsız, yalan, sahte olarak değerlendirdikleri birçok hususa safsata etiketini yapıştırdığını görüyoruz. Safsatanın anlamını karıştıran yazarlardan tespit edebildiğimiz bazı örnekleri paylaşalım:
Sabah Gazetesindeki “Siyaset ve Manifesto Safsatası” başlıklı 10 Ağustos 2015 tarihli yazısında Hazine ve Maliye Bakanı Berat Albayrak:
"Birileri yaptığınız siyaseti ve bir manifesto edasıyla ortaya koyduğunuz söylemi istediği kadar allayıp pullasın, sonuçta söz ve eylem birbiriyle örtüşmüyorsa ortaya çıkan şey bir safsatadan ibarettir. Ve bu safsata da mutlaka günü gelince milletin nezdinde gereken şekilde değerlendirilerek tarihin çöplüğüne gönderilir gider."
Hürriyet Gazetesindeki “İrticanın tezgâhı” başlıklı 11 Mart 2012 tarihli yazısıyla Özdemir İnce:
"Hatırlarsınız: Bir zevzek profesörün, “Atatürk içimizde” sloganına safça inanan bir çocuğun Atatürk boğulmasın diye su içmediği safsatası üzerine yazmıştım..."
Hürriyet Gazetesi’ndeki “‘Oyları bölüyorsunuz’ safsatası” başlıklı 4 Mayıs 2015 tarihli yazısıyla Melis Alphan.
Cumhuriyet Gazetesi’ndeki “Asrın safsatası ‘Gezi’ iddianamesi” başlıklı 11 Mart 2019 tarihli yazısıyla Örsan K. Öymen.
Sözcü Gazetesi’ndeki “Eski-yeni safsatası” başlıklı 8 Aralık 2014 tarihli yazısıyla Yekta Güngör Özden.
Sabah Gazetesi’ndeki “Erken Seçim Safsatası” başlıklı 17 Aralık 2017 tarihli yazısıyla Engin Ardıç.
Cumhuriyet Gazetesi’ndeki “Postsekülarizm Safsatası” başlıklı 27 Mayıs 2012 tarihli yazısıyla Nilgün Cerrahoğlu.
Cumhuriyet Gazetesi’ndeki “‘Kürtler Evet dedi’ safsatası” başlıklı 20 Nisan 2017 tarihli yazısıyla Aslı Aydıntaşbaş.
Evrensel Gazetesindeki “‘Editoryal bağımsızlık safsatası’” başlıklı 11 Mart 2018 tarihli yazısıyla Ceren Sözeri.
Yeni Akit Gazetesi’ndeki “Yurdumu işgal eylemiş, şu garbın safsatası,Kiminin maymunu var, kiminin “Noel babası!”” başlıklı 30 Aralık 2016 tarihli yazısıyla İbrahim Bektaş.
Vatan Gazetesi’ndeki “Yaşam tabakaları safsatası” başlıklı 15 Eylül 2005 tarihli yazısıyla Süleyman Ateş.
Yeni Şafak Gazetesinde 5 Nisan 2007 günü yayınlanan “Hız bir safsatadır!” başlıklı yazısıyla Gökhan Özcan.
Radikal Gazetesindeki “Seçim şarkısı safsatası çöktü” başlıklı 9 Haziran 2015 tarihli yazısıyla Ertan Acar.
Yeni Şafak Gazetesindeki 9 Ekim 2018 tarihli “Bazı küçük notlar, bazı mühim meseleler” başlıklı 9 Ekim 2018 tarihli yazısıyla İsmail Kılıçarslan:
"Ancak 8 saat tutuklu kaldıktan sonra salıverilen avukat Ömer Kavili’nin tutuklanmasını talep eden mahkeme emri tek kelimeyle safsatadır."
Sözcü Gazetesi köşe yazarı Sinan Meydan 27 Ekim 2014 tarihinde attığı tweette “Atatürk’e tapıyorlar safsatası” şeklinde yanlış bir tanımlama yapmıştı:
"Atatürk'e tapıyorlar safsatası!Anıtkabir'e çaput bağlayıp yardım dileneni görmedik ama yatırlara türbelere yüz süreni çok gördük.Bu şirktir."
Yeni Asya Gazetesi’ndeki “Hiç Batılılardan Korkulur Mu?” başlıklı 28 Kasım 2006 tarihli yazısıyla Vehbi Horasanlı:
"Hal böyle iken dinimizin esasları konusunda hiçbir itirazı bulunmayan ve teslis (üçlü tanrı) safsatası yüzünden bir türlü çıkış yolu bulamayan zavallı Hıristiyanlarla uğraşmak ancak dinsizlerin işine gelir."
Akşam Gazetesindeki “Bir CIA uşağının anatomisi” başlıklı 14 Temmuz 2017 tarihli yazısıyla Emin Pazarcı:
"Kiliselere destek verdi. Bir “Dinler arası diyalog” safsatası uydurdu, “Dinler buluşuyor, biz kardeşiz” sözlerini “Müminler kardeştir” ilkesinin önüne geçirdi."
Türkiye Gazetesi’ndeki ““Diyanet’te Deprem” safsatası!..” başlıklı 29 Aralık 2010 tarihli yazısıyla İsmail Kapan:
"Deprem meprem safsata!"
Star Gazetesi‘ndeki “Dini Reddeden Deizm Safsatası” başlıklı 6 Nisan 2018 tarihli yazısıyla Yalçın Akdoğan:
"Dini alanda görülen safsatalar, tahrifat ve çarpıklıklar dine karşı bir soğukluk üretmemeli, tam aksine sahih, makul ve aslına uygun din anlayışına dönük arayışa güç vermelidir."
Dogruhaber.com’daki “Deizm safsatası” başlıklı 7 Kasım 2018 tarihli yazısıyla Abdulkadir Turan:
"Hayır! Deizm, insanlığın en eski, ta Kabil`e kadar giden safsatalarından biridir."
Milat Gazetesi’ndeki “Kara Cuma safsatasının bilinmeyen yüzü!” başlıklı 25 Kasım 2018 tarihli yazısıyla Ali Murat Kırık:
"Dünyada meydana gelen Kara Cuma safsatası adeta bir virüs gibi Türkiye’de de yayılmaya başladı."
