Immanuel Kant’ın Doktora Diplomasının Başında Besmele Bulunduğu İddiası

Felsefe tarihinin yön verici isimlerinden biri olan Alman filozof Immanuel Kant’ın (1724-1804) 1755 yılına ait doktora tezinin kapak sayfasının üst bölümünde Arapça yazılmış bir besmele bulunmaktadır. Kant’ın üzerinde besmele yer alan doktora tezi savunma davetiyesi, doktora tezinin kapak sayfasında yer almıştır. Besmelenin yer aldığı belge Kant’ın doktora diploması değildir. Ancak, Kant’ın yaşadığı dönemde bahse konu doktora tezi savunma davetiyeleri doktora sertifikalarına karşılık gelmektedir. Kant’ın doktora tezinin giriş sayfasında besmeleyi kullanması İslâm’a duyduğu ilgi ya da sempati ile ilgili olmayıp, bahse konu dönemdeki  akademik camianın bir teamülünün uygulanmasıdır.

“Ünlü Felsefeci Emanuel Kant’ın doktora tezinin kapağında, en tepede besmele olduğu ortaya çıktı” ya da “Immanuel Kant’ın doktora diploması. Diplomanın üst tarafında Arapça olarak “Bismillahirrahmanirrahim” yazıyor” notlarıyla paylaşılan Immanuel Kant’ın doktora diploması olduğu iddia edilen görsel şu şekilde:

Bahse konu görselin Immanuel Kant’ın (i) doktora diploması olduğu, (ii) doktora tezinin kapak sayfası olduğu ya da (iii) doktora tezinin savunma davetiyesi olduğu yönünde iddialar mevcuttur. Aslında, üzerinde besmele bulunan ve günümüzde Alman İlim Müzesi’nde sergilenen belgenin aynı zamanda Kant’ın doktora tezini savunma davetiyesi/duyurusu, doktora tezinin kapak sayfası ve doktora diploması olduğu anlaşılmaktadır.

Üzerinde besmele bulunan bu belge aslında Kant’ın doktora tezini savunacağı toplantıya yönelik bir tez savunması davetiyesidir. Prusya’da bulunan Königsberg Üniversitesi’ne 1740 yılında kaydolan Immanuel Kant, 1755 yılında doktorasını tamamlayarak kendisine 12 Haziran 1755 tarihinde yapılacak toplantıda doktor unvanının (gradum et insignia) verileceğini duyurmuş olmaktadır. Yeni mezun Kant’ın öğretme kabiliyetini yönelik bir sınama görevi görecek toplantıya yönelik bastırılan bu davetiye o dönemde doktora sertifikasına karşılık gelmekteydi.

“Immanuel Kant ve Besmele, 17. ve 18. Yüzyıllarda Almanya’da Oryantal Filoloji Ve Tipografi Çalışması” (“Immanuel Kant und die “Basmala” Eine Studie zu orientalischer Philologie und Typographie in Deutschland im 17. und 18. Jahrhundert”) başlıklı makalesinde konuyu ele alan Hartmut Bobzin’e göre besmele Kant’ın doktora tezinin kapak sayfasında yer almaktadır. Yani, doktora sertifikasına denk gelen doktora tezi savunma toplantısı davetiyesi, Kant’ın doktora tezinin kapak sayfasında basılmıştır.

Kant’ın doktora tezi kapak sayfasında yer alan besmelenin el ile yazıldığı anlaşılmakla birlikte besmelenin Kant tarafından mı yoksa baskıyı yapanlar tarafından mı yazıldığı belirsizdir.

Imanuel Kant’ın doktora diploması ya da doktora tezi savunması davetiyesinde besmelenin kullanılmış olması bir ilk ya da yenilik değildir. Diploma belgelerinde en eski besmele yazısının 1640 tarihli doktora tezinde bulunduğu anlaşılmaktadır. Batı dünyasında Kant’tan önce birçok akademisyen tezlerinin kapağında ya da tezlerinin giriş bölümünde besmeleye yer vermiştir. Kant’ın yaşadığı dönemde bu uygulama tezlerle kullanılan bir metottu. Immanuel Kant’ın hocası Johannes Bernhardus da kitabının başlangıcında aynı şekilde besmeleyi kullanmıştır.

Erlangen ve Jena Üniversiteleri kütüphanesinde yer alan 16. ve 17. yüzyıldan yaklaşık 1000 doktora tezini inceleyen Hartmut Bobzin’in bahse konu makalesinde ulaştığı sonuç, Kant’ın doktor unvanını aldığı dönemde başta oryantalistler olmak üzere araştırmacıların eserlerinin giriş sayfasına (Yunanca, Latince ve İbranice başta olmak üzere) farklı dillerde (“Tanrının adıyla” ve “Tanrının inayetiyle” gibi dini referansları içerenler başta olmak üzere) veciz ve hikmetli sözler yazdığıdır. Bobzin, Kant’ın da çağdaşı akademisyenlerin izlediği bu yöntemi tercih ettiğini; fakat genellikle kullanılan diller yerine Arapça besmeleyi kullanmasının diğerlerinden farklı bir durum olduğunu ifade etmektedir.

Kant’ın doktora tezi savunma davetiyesinin başında besmelenin yer almasının kesin sebebi bilinmemekle birlikte, konu üzerinde sadece akıl yürütebiliyoruz. 29 Mayıs Üniversitesi’nde öğretim görevlisi olan Asım Cüneyd Köksal’a göre Kant’ın diplomasında besmelenin bulunması 18. yüzyılda İslam kültürü Batı için hala önemli olması ve Avrupa’da besmele bir moda ve dekoratif unsur olmasından kaynaklanmaktadır. Bazı sosyal medya kullanıcılarına göre ise bu durum Batı’nın önde gelen sanatçı ve düşünürlerinin İslam algısını ve saygısını yansıtmaktadır. Mustafa Armağan’a göre ise Kant’ın doktora tez savunma davetiyesinde besmelenin yer alması 18. yüzyılın ortasında Alman üniversitelerinde besmelenin muteber bir logo olarak kullanıldığını göstermektedir.

Bazılarınca gizli Müslüman olup olmadığı sorgulanan Alman ahlak felsefeci Immanuel Kant’ın doktora diplomasının besmeleyle başladığı iddiası her dönem kamuoyunun dikkat çekmektedir. Kant’ın doktora tezinin giriş sayfasında besmeleyi kullanması İslâm’a duyduğu ilgi ya da sempati ile ilgili olmayıp, bahse konu dönemdeki  akademik camianın bir teamülünün uygulanmasıdır.

Immanuel Kant’ın Doktora Tezinin Kapağında Yer Alan Besmeleye Farklı Anlam Yükleyen Yazarlar

Maraş Pusula‘daki “Immanuel Kant ve Besmele-i Şerif” başlıklı 20 Mart 2019 tarihli yazısında Ömer Faruk İspir, Kant’ın doktora tezinin kapak sayfasındaki besmeleye bahse konu dönemdeki uygulamayı göz ardı ederek fazla anlam yükleyerek Kant’ın İslâmâ ilgi duyduğunu iddia etmiş:

"Dostlar Fatiha Suresi'ni gerçekten anlayabilirsek cihanı avcumuzun içine alırız sözümü tekrarlamak istiyorum ve sizlere diyorum ki Kant'ın Besmele-i Şerifi tezine ve diplomasına nakşetmesi boşuna değildir."

Timeturk.com‘daki “Besmele” başlıklı 6 Nisan 2010 tarihli yazısında Ahmet Altun da aynı hataya düşmüş:

"İslam filozofların etkisinde kalan Meşhur Alman Filozof Kant dahi bir şeref duyma adına, diplomasına Besmele yazdırmış ve bu diploma halen bir Alman müzesinde Muhafaza edilmektedir."

Yeni Akit yazarı Abdurrahman Dilipak da Kant’ın Müslüman olduğunu iddia ederken hatalı şekilde Saf Aklın Eleştirisi adlı kitabının “Fatiha” ile başladığını öne sürmüştü. Halbuki, Kant’ın sadece diploma kapağında besmele geçmektedir. Kant, aforoz edilmemiştir.

Dilipak, 2016 yılında bir paylaşımında “tezin ilk sayfasında da kendi el yazısı ile arapça fatiha yazılı idi. Sarık sarıp cübbe giymişti. Müslüman oldu. afaroz edildi” ifadelerini kullanmıştı.