Barış Manço’nun “Arkadaşım Eşek” adlı şarkının hikâyesini yansıttığı sanılmaya başlanan kurgu bir anlatıyı konu edineceğiz.
Öncelikle şarkıyı hatırlatalım…
Mehmet Barış Manço’nun 1981 yılının sonunda çıkan “Sözüm Meclisten Dışarı” adlı albümünde yer alan Arkadaşım Eşek’in sözleri şöyle (Sözüm Meclisten Dışarı adlı albümün kapağında parçanın müziğinin Lale Manço’ya ait olduğu bilgisi yer alsa da MESAM kayıtlarında şarkının sözünün ve bestesinin Barış Manço’ya ait olduğu aktarılmaktadır):
Kaç yıl oldu saymadım köyden göçeli Mevsimler geldi geçti, görüşmeyeli Hiç haber göndermedin o günden beri Yoksa bana küstün mü? Unuttun mu beni?
Dün yine seni andım, gözlerim doldu O tatlı günlerimiz bir anı oldu Ayrılık geldi başa, katlanmak gerek Seni çok çok özledim, arkadaşım eşek
Çıktığı dönemde ve sonrasında küçük-büyük herkesin beğenisini kazanan parçanın TRT’de yayınlanan ilk klibi şöyle:
Aslında “ayrılık” temalı bu şarkıyı “çocuk şarkısı” hâline getiren Türkiye’nin en büyük hikâye anlatıcılarından Barış Manço’nun Arkadaşım Eşek adlı parçasını bir kimseye hitaben yazdığına dair bir aktarımı bulunamıyor.
Ancak Manço’nun duygulu, hareketli ve ironik parçasına fabl türündeki Bremen Mızıkacıları’ndaki köyünden ayrılan “eşek” ile başladıktan sonra kendi hayatına dönüş yaptığı, vedalaştıktan sonra haber alamadığı bir arkadaşına atıf yaptığı, “hiç haber göndermedin o günden beri” sözüyle tabiricaizse “eşeklik” yapan arkadaşına seslendiği söylenebilir.
Betül Çerlek Güven’in “Barış Manço Şarkılarında Türk Halk Kültürü Unsurları” başlıklı yüksek lisans tezindeki şarkının manası hakkındaki yorumu şöyleydi (2023. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. Sf: 52):
“Manço’nun Arkadaşım Eşek adlı şarkısındaki sözlerinde aslında hem hiciv vardır hem de bir hayvanı arkadaş olarak görme bakımından çift anlam taşımaktadır. Manço şarkısında teşhis sanatı ile eşeği adeta kişileştirmiş arkadaşı olarak görerek ona söylemiş hatta sitem etmiştir”
Barış Manço, “Arkadaşım Eşek” parçasının ikinci klibini 1988 yılında vokalistleri ile birlikte Almanya’nın Bremen şehrindeki ünlü Bremen Mızıkacıları heykelinin önünde çekmişti.
Manço masalsı şarkısının klibini 7’den 77’ye adlı programında Grimm Kardeşlerin (Jacob Grimm-Wilhelm Grimm) Bremen Mızıkacıları masalını özetledikten sonra “Demek ki dünyada arkadaşı eşek olan bir tek ben yokum.” sözüyle sunmuştu.
Manço’nun çocuklar tarafından en çok sevilen şarkılarından biri olan, bir eşeği arkadaş olarak gören bir insanın diliyle özlem, arkadaşlık ve dostluğu konu edindiği Arkadaşım Eşek’te şehir çocuklarına köy hayatını anlattığı da iddia edilmektedir (Murat Yatağanbaba (2006). Türk Kültürünün Karbon Kağıdı Barış Manço. Denizli: Yatağanbaba Yayınları). Ancak Barış Manço, bu şarkıyı çocuklara yazmadığını söylemişti.
“Zannediyorum çocuklar beni daha çok Tarzan, Red Kit falan gibi bir resimli roman, bir masal kahramanı gibi görüyorlar. Dış görünüşüm, kıyafetlerim, takılarım ve de onların çok anlayacağı dille şarkı söylemem onlara cazip geliyor. Büyük bir kısmının gözünde Tarkan dan bir farkım yok. Karşı karşıya geldiğimizde şaşkınlık içinde bakıyorlar bana, Aaa bu da babamız gibi birisiymiş diye. Ama özellikle çocuklar için şarkı yazmıyorum. Arkadaşım Eşek şarkısını ben çocuklar için yazmadım. Fakat çocukların çok iyi anladığını görünce olayın biraz daha üzerine gidip, bir çocuk programında söylemeyi yeğ tuttum. Ondan önce Sarı Çizmeli Mehmet Ağa’yı sevmişlerdi çocuklar. Ve benim gündemdeki son parçam Halil İbrahim Sofrası ki müzik zamanlaması, söz ve içerik bakımından altı dakika süren en ağır parçamdır. Muazzam uzun sözler var ve çoluk çocuğun dilinde bu parça. Normalde çocukların küçük bir kısmı bile ezberlemesinin çok zor olduğu bir şarkıdır ama öyle. Oralarda kendilerini bulabildikleri bir şeyler mutlaka oluyor.”
Eşek sözcüğünün, Arapça kuşku, şüphe anlamını haiz “şkk” (“şakk” / شكّ) kökünden geldiği iddiasıyla Barış Manço’nun “Arkadaşım Eşek” adlı parçasında şüphe duyduğu sevgilisine hitap ettiği yönünde bir uydurma iddia dolaşıma sokuldu.
“Eşşek” kelimesinin Arapça kökenli ve aslında bir fıkıh terimi olduğu, Arapça karşılığı “hımar” olan bu hayvan ile alakalı et ve süt gibi her türlü fetvaya uzak durulduğu için “meşhur olan şüpheli şey anlamında” “‘Eş’ şek” (“الشك”) söyleminin şeklinde halk arasında yaygınlık kazanmasıyla eşek kelimesinin oluştuğu ileri sürülmektedir.
Halbuki “eşek” sözcüğü, eski Türkçe eşgek “«yürügen», malum yük hayvanı” sözcüğünden evrilmiştir. Eşek, Uygurlar döneminden itibaren yazılı metinlerde (“äşkäk” ve “äşäk” şeklinde) görülmektedir (Ahmet Caferoğlu (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. TDK Yay. Ankara). Eşek için sözlüklerde verilen ilk tanım dört ayaklı uzun kulaklı bir yük hayvanı tasvirine dayalıdır. Karahanlı Türkçesi metinlerinde eşek kelimesi, eşgek, eşyek, eşek ve kulan şeklinde geçmektedir (Besim Atalay. (1939). Divanü Lugati’t-Türk Tercümesi C. I. Alâeddin Kıral Basımevi. Ankara).
2023 yılı Eylül ayında “Arkadaşım Eşek” hakkındaki bir paylaşıma verilen “Siz Barış Manço’yu eşekle yakın arkadaş olup ona şarkı mı yazdı sanıyordunuz aw” yanıtına Con Sinov müstear isimli sosyal medya kullanıcısının yorumu gerçek sanıldı.
Con Sinov (@lordsinov): “Arkadaşım eş diyerek sevdiği kişiyi, arkadaşım şek diyerek de suskunluk nedeniyle zihnine yerleşip adete arkadaşı haline gelen şüpheyi ifade ediyor.. Şek Arapça’da şüphe demek. Arkadaşım eşşek, sevgiliye duyulan özlem ve şüphe..”
Con Sinov’un “Arkadaşım Eşek” adlı parçanın aslında şüphe duyulan sevgiliye yazıldığı yönündeki “kurgu” aktarımının gerçek sanılarak sosyal medya platformlarında paylaşıldığına şahit olduk.
Örneğin:
Arkadaşım eş diyerek sevdiği kişiyi, arkadaşım şek diyerek de suskunluk nedeniyle zihnine yerleşip adete arkadaşı haline gelen şüpheyi ifade ediyor.. Şek Arapça’da şüphe demek.
Arkadaşım eşşek, sevgiliye duyulan özlem ve şüphe..
Arkadaşım Eşek ile ilgili aktarılan yanlış olduğu anlaşılan bir iddia da 1980 Askerî Darbesi sonrasında TRT tarafından parçanın sansüre uğradığı yönünde…
1980 darbesinin ardından TRT Denetleme Kurulu’nun Barış Manço’nun “Arkadaşım Eşek” adlı şarkısını “insanın arkadaşı eşek olamaz” gerekçesiyle sansürlediği, “eşek” yerine “kuzu”nun kullanılmasının talep edildiği ileri sürülse de dönemin basınına yansıyan aktarımlar bu iddiayı doğrulamıyor.
Barış Manço’nun 1981 yılında çıkan “Sözüm Meclisten Dışarı” adlı albümündeki 9 şarkıdan 6 tanesinin TRT Denetleme Kurulu’na takıldığı, “Arkadaşım Eşek”, “Şehrazat” ve “Dönence”‘nin sansürden geçtiği, Barış Manço’nun dönemin TRT Genel Müdürü Macit Akman’dan sansürlenen parçalarına yönelik yeniden değerlendirme yapılmasının istediği biliniyor.
