Kürtler Camii’nin Adının 2016 Yılındaki Restorasyondan Sonra Türkler Camii’ne Çevrildiği İddiası Doğru Değil
Kilis kent merkezindeki Küçük Çarşı Sokağı’nda yer alan “Kürtler Camisi”nin adının Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından “Türkler Camisi” olarak değiştirildiği iddiası 2018 yılında basına ve sosyal medyaya yansımıştı. Kilis’teki 300 yıllık tarihî Kürtler Camii’nin adının 2015/2016 yıllarında Türkler Camii’ne çevrildiği yönündeki iddia 2021 yılı Ağustos ayında tekrar gündeme geldi.
Kürtler Camii’nin isminin Türkler Camii’ne çevrildiğini aktaran son dönemden örnek sosyal medya paylaşımları şu şekildeydi:
“Kilis’te bulunan ve tarihi eser olan 300 yıllık Kürtler Camisi’nin ismi Türkler Camisi oldu Açıklamada “Çok onarım gören cami özgün yapısını yitirdiği gibi özgün adını da yitirerek, adı “Türkler Camisi” olarak değiştirilmiş olup; eski camiden sadece minare kalmıştır” denildi”
“Kilis’teki 300 yıllık Kürtler Camii’nin ismi Restorasyon sonrası Türkler Camii oldu”
Vakıflar Bölge Müdürlüğü görevlileri tarafından camiye “Türkler Camii” tabelasının asıldığı bir süre sonra da “Kürtler Camii” tabelasının tamamen kaldırıldığı iddiasının 2018 yılında basına yansımasından örnekler şöyle sunulabilir:
Kilis’teki 18. yüzyıldan kalma Kürtler Camii’nin ismi 2018 yılında ya da 2016 yılında tamamlanan restorasyon esnasında Türkler Camii olarak değiştirilmemiş. Geçmişte cami girişine Türkler Camii Şerifi şeklinde bir tabela ve pano asıldığı ve hâlihazırda bazı kamu kuruluşlarının internet sitelerinde caminin isminin Türkler Camii Şerifi olduğu yönünde kayıtlar mevcut olduğu doğru. Ancak, caminin güncel resmî adlandırması Türkler Camii değil Kürtler Camii şeklinde.
Sosyal medyada paylaşılan geçmişten görseller arasında Türkler Camii Şerifi kapısı girişine “Türkler Camii Şerifi” tabelası “Türkler Camii” başlığını taşıyan bir tabela ve panonun (kitabe) yerleştirildiği görülebiliyor.
Cami girişine asılan Türkler Camii başlıklı kitabe metni şu şekildeydi:
“İnşâ kitabesi olmayan eserin kesin yapılış tarihi bilinmemektedir. Osmanlı kayıtlarındaki bilgilere göre Kürt Hüseyin Ağa tarafından yaptırılmıştır. Adını da buradan alır. Son yıllarda Türkler Camii olarak da anılmaya başlanmıştır.
1705 tarihli bir kitabede Molla Halil ve Emine Hatun adlı kişiler tarafından bir eyvan yaptırıldığı kaydedilmiştir. Bu bilgilere göre yapı 17. yüzyılın sonlarına doğru inşâ edilmiştir. Kitabede bahsi geçen eyvan onarımlar sırasında yıkılmıştır.
Pek çok onarım geçiren yapı özgün özelliklerini kaybetmiştir. Önünde tek şerefeli kısa kesme taşla örülü minare yer almaktadır. Avlunun kuzey duvarı Camii avlusunun kuzey doğu köşesinde Küçük Çarşı Çeşmesi yer almaktadır. Tek şerefeli kısa kesme taş minare avlunun kuzey duvarı önünde bulunmaktadır.”
Görsel: Hüseyin Siyabend
Görsel: Hüseyin Siyabend
Girişe asılan iki ayrı tabelada hem Kürtler Camisi hem de Türkler Camisi isminin yer alması son restorasyon işlemine dair basına yansıyan haberlerde yer almıştı.
Bahse konu haberlerde Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nün astığı iki ayrı tabelada farklı isimlendirme görünmesine rağmen Valilik sitesinde caminin adının Kürtler Camisi olarak aktarıldığı belirtilmişti.
2015 yılı Temmuz ayından Google Haritalar kaydında da caminin girişinde bahse konu pano ve tabelanın varlığına şahit olabiliyoruz. Yani, cami 2015-2016 restorasyonu öncesinde de Türkler Camii olarak adlandırıldığı sonucuna varabiliriz.
2015-2016 yıllarında gerçekleştirilen restorasyonun ardından bahse konu tabelanın ve panonun kaldırıldığı anlaşılıyor.
Kilis Valiliği internet sitesinde, ibadethanenin girişindeki tabela ve kitabede caminin ismi ‘Kürtler’ olarak yer alıyor.
Kilis Valiliği’nin internet sitesinde yer verilen 2015/2016 restorasyonu sonrasına ait cami görselleri incelendiğinde ise Türkler Camii tabelası ya da panosunun yer almadığı görülebiliyor.
“İnşâ kitabesi olmayan eserin kesin yapılış tarihi bilinmemektedir. Osmanlı kayıtlarındaki bilgilere göre Kürt Hüseyin Ağa tarafından yaptırılmıştır. Adını da buradan alır. Son yıllarda Kürtler Camii olarak da anılmaya başlanmıştır. 1705 tarihli bir kitabede Molla Halil ve Emine Hatun adlı kişiler tarafından bir eyvan yaptırıldığı kaydedilmiştir. Bu bilgilere göre yapı 17. yüzyılın sonlarına doğru inşâ edilmiştir. Kitabede bahsi geçen eyvan onarımlar sırasında yıkılmıştır. 1954-1955 yıllarında pek çok onarım geçiren yapı özgün özelliklerini kaybetmiştir. Önünde tek şerefeli kısa kesme taşla örülü minare yer almaktadır. Avlunun kuzey duvarı Camii avlusunun kuzey doğu köşesinde Küçük Çarşı Çeşmesi yer almaktadır. 2016 yılı içerisinde Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restorasyonu yapılmıştır.”
Caminin restorasyon sonrasında tekrar ibadete açıldığına dair basına yansıyan haberlerde kullanılan resimlerde Türkler Camii şeklinde bir isimlendirme barındıran pano ya da tabelanın cami girişinde yer almadığı görülebiliyor.
Kilis Valiliği yaptığı açıklamada caminin adının değişmediğini bildirmişti.
Kilis İl Müftülüğü tarafından Günün Yalanları‘na yaptığı açıklamada 1980 yılında darbeciler tarafından camiye “Türkler Camii” yazılı bir tabela asıldığını ancak bu tabelanın Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından kaldırıldığı belirtilmişti.
Teyit.org‘a açıklama yapan Kilis Müftülüğü yetkilisi, caminin adının 2015/2016 restorasyonu sonrasında Kürtler Camii’ne çevrildiğini, caminin adının herhangi bir şekilde Türkler Camii olmadığını aktarmıştı:
“Biz bu konuyu daha önce araştırdık. Kürtler Camii ismine Türkler eklenmesi durumu Kenan Evren’e kadar gidiyor. 1980’li yıllarda uygulanan bölgedeki isim değiştirme durumlarıyla paralel olarak camiye Türkler şeklinde bir eklenme yapılmış. Ancak bunun yasal bir kaydı ya da dayanağı yok. Camii, 2016 yılında restore edilirken, biz de kayıtlara baktık ve caminin yıllardır Kürtler Camii şeklinde olduğunu fark ettik. Restorasyondan sonra her şeyin aslına uygun olması hususunda girişteki Türkler Camii tabelası da kaldırıldı ve cami yeniden tamamen Kürtler Camii oldu. Haberlerde geçtiği üzere cami şu anda herhangi bir şekilde Türkler Camii değildir. İsteyenler gidip caminin fotoğraflarını çekebilirler.”
TRT Kürdî’den Alaattin Geçer, 2018 yılı Mart ayında bu iddiayı yerinde inceleyerek ibadethanenin adının Kürtler Camii olduğunu aktarmıştı.
Kürtler Camii'nin adı Türkler Camii oldu yalanı. Kilis Küçük Çarşı Sokağı’nda 17. yüzyıldan kalma Kürtler Camii'nin adı Türkler Camii olarak değiştirildiği yönünde yalan haberler çıktı. Ancak caminin adı hiç değişmedi.@TRTKurdiTV muhabiri Kürtler Camii'nden canlı olarak aktardı. pic.twitter.com/NO4kMTveBQ
Mahalle sakinleri verdikleri demeçte 2016 yılında yapılan restorasyon sırasında ‘Türkler’ yazılan tabelanın kısa süre sonra kaldırıldığını söylemişti.
Mahalle sakinlerinden Fahri Kepekci (80), caminin isminin Kürtler olduğunu belirterek, 2016’da restorasyon sırasında yanlışlıkla asılan tabelanın kısa süre sonra kaldırıldığını şöyle aktarmıştı:
“Benim yaşım 80. Benim aklım yetti yeteli Kürtler Camisi olarak yer alıyor. İlk restore edildiğinde caminin tabelasının üzerine Vakıflar Bölge Müdürlüğü görevlileri tarafından ‘Türkler Camisi’ tabelası asıldı. Bir süre sonra da bu tabela kaldırıldı”
Hüseyin Siyabend Aytemur ise Kürtler Camii’nin adının geçmişte gerçekleştirilen restorasyonlar sonrasında Türkler Camii olarak değiştirildiğini belirtmişti:
“Kürtler Camii’nin Türkler Camii olarak değişmesinin serencamına dönersek ilk olarak söylememiz gereken nokta, Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce 1937 yılında ihaleyle satılan Kürtler Camii 1954, 1955 ve daha sonraki yıllarda geçirmiş olduğu restorasyonlar tamirler neticesinde ismi Türkler Camii olarak değiştirilmiş. Bu değişiklik malumunuz o dönemin politikalarının bir yansıması. Ortadoğu’da anlaşılır nedenlerden ötürü Kürtlerin mirasını göz ardı edilmekte ve Kürtlerin kendi milli biricik bağlantılarını ve bundan duydukları iftiharı görünmez kılma çabası söz konusudur. İşte bu nokta iyiliği emretmek kötülükten sakındırmak prensibi gereği Kürtler Camii ile ilgili 2007’den 2014’e kadar birkaç yazı ile bunu dile getirdik, sonra hem o dönemde Diyanet ile hem Kilis’teki Camii cemaati ile yaptığımız görüşmelerde bu Camii’nin adının iade edilmesi için talepte sözlü olarak bulundum”
“En nihayetinde Sayın Adem Bey (Van Milletvekili Adem Geveri) konuyu gündeme getirdi. Sonra Camii tekrar bir restorasyona tabii tutuldu ve bu süreçte bazı görüşmeler sonucu ismin iadesi gerçekleşiyor. Ama kamuoyunda oluşturulan algı sanki böyle bir şey hiç yaşanmamış olarak lanse edilmesi hiç şık değil, bilakis bu yakışıksız uygulamadan geri dönülmesinin dile getirilmesi, bir özür borçlu olunduğu, daha insani ve mütevaziliği hak etmiyor mu? Ben özrün daha erdemli bir davranış olduğunu düşünüyorum. Zira diyalog, Kürtler ve Türklerin yüzleşmesidir ve dünyayı adlandırmak için dünya aracılığıyla yaşanır. Bu nedenle dünyasını adlandırmak isteyen Kürtler ile bu adlandırmayı istemeyen Türkler arasında ‘öteki insana’ söz söyleme hakkı tanımayanlarla bu hakkı ellerinden alınmış olanlar arasında diyalog bu şekilde oluşamaz. Temel hak ve hukuku inkar edilmiş insanlar, ilk önce bu hakkı yeniden kazanmaları gerekmektedir.”
Aytemur, caminin tarihine dair şu detayları paylaşmıştı:
“Kürtler Camii, Hurufat defterlerinde no. 113,s.77 bu günkü Bölük mahallesinin Küçük çarşı sokağında yer almaktadır. Osmanlı Arşiv Belgelerin de tespit ettiğim 4 Rebiyülevvel 1173/ 26 ekim 1759 tarihli bir vesikada ‘Kilis’te vaki Kürt Hüseyin Ağa bina eylediği Medrese ve Mescid-i Şerif ve Medrese-i Cedid Hüseyin ağa vakfı Kürt Hüseyin ağanın yaptırdığı bu medresenin Müderrisi ise Şeyh Abdurrahman Efendi’ şeklinde geçen bilgilerden, ayrıca yine Hurufat Defterindeki 1199/1784 ve 1231/1815 senesine ait iki kayıttan ‘Kürtler Camii’ ‘Kürt Hüseyin Ağa’ tarafından yaptırıldığını öğrenmekteyiz. Yine zikrettiğimiz arşiv belgelerinde ve Hurufat defterindeki 1135/1722 yılına ait bir kayıtta Kürt Hüseyin Ağa’nın Kilis’te bir de Medrese yaptırdığı belirtmektedir. 1217/1802 yılına ait başka bir kayıtta da Mescidi olan bu Medresenin Sibat mahallesinde olduğu yazılmaktadır.”
Görsel: Hüseyin Siyabend Aytemur
AK Parti 23. Dönem Diyarbakır Milletvekili Abdurrahman Uzun, 2018 yılı Mart ayındaki bir sosyal medya paylaşımında caminin adının Kürtler’den Türkler’e çevrildiği iddiasını “provokasyon haber” olarak nitelemiş ve caminin (ilgili dönemden) güncel görsellerini aktarmıştı.
HDP Van Milletvekili Adem Geveri’nin 27 Aralık 2017 tarihli 7/24182 sayılı soru önergesine Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından sunulan yanıtta caminin isminin Kürtler Camii olduğu belirtilmişti. Bahse konu yanıtta Kilis il merkezinde bulunan Vakıf Kültür Varlığı Tescilli Kürtler Camii’nin isminin Vakıflar Genel Müdürlüğü arşiv kayıtlarında ve tapu kayıtlarında Kürtler Camii olarak geçtiği, Genel Müdürlükçe bu camiye ilişkin tüm iş ve işlemlerin Kürtler Camii adı altında yürütüldüğü ifade edilmişti (Dönemin HDP Diyarbakır Milletvekili Altan Tan’ın 30 Mart 2018 tarihinde Kürtler Camii ismi hakkında bir soru önergesi verdiği de biliniyor).
2015/2016 restorasyonu sonrasında camideki Türkler Camii tabelaları kaldırılmış olsa da Diyanet İşleri Başkanlığı ve Kültür ve Turizm Bakanlığı internet sitelerinde cami isminde aslına dönüşün gerçekleşmediği anlaşılıyor.
“Bölük Mahallesi Binbaşı Sokak No: 1 Merkez / Kilis” adresindeki caminin adı Diyanet İşleri Başkanlığı internet sitesindeki “Camilerimiz” adlı bölümde “Türkler Camii” olarak aktarılmış.
Bölük Mahallesi (eski Sibat ve Kana Mahallesi) Küçük Çarşı Sokak’ta (Binbaşı Sokak) bulunan Kürtler Camisi’ni Kürt Hüseyin Ağa yaptırmıştır.
Çok onarım gören cami özgün yapısını yitirdiği gibi özgün adını da yitirerek, adı “Türkler Camisi” olarak değiştirilmiş olup; eski camiden sadece minare kalmıştır.
Kaidesi kare planlı ve köşeleri pahlı olan minare, kesme kirli kalkerli taşlardan yapılmıştır. Çokgen olan gövdesi oldukça kısadır. Peteği (petek, gövdeye göre daha ince) ve külahı taştan yapılmıştır. Şerefe altı, altında yuvarlak bir silme bulunan mukarnaslarla doldurulmuştur.
