Fotoğrafın Kadıköy’ün Yeldeğirmeni Semtine Adını Veren Değirmenleri Gösterdiği İddiası Doğru Değil
İstanbul’un Kadıköy ilçesinin ünlü semti Yeldeğirmeni’nin isminin kaynağı olan değirmenleri yansıttığı iddiasıyla sosyal medyada paylaşılan görsel şu şekilde:
Söz konusu fotoğrafı Kadıköy Yeldeğirmeni Mahallesi ile hatalı şekilde ilişkilendirerek aktaran paylaşım örneği şöyle sunulabilir:
“Kadıköy Yeldeğirmeni’ne adını veren değirmenler. Günümüze ne yazık ki hiçbiri erişemedi.”
Sanılanın aksine fotoğraftaki 5 yel değirmeni İstanbul’un Kadıköy ilçesinden değil Edirne’nin Keşan ilçesinden.
Kadıköy Belediyesi tarafından paylaşılan eski tarihli fotoğraflar incelendiğinde, ilçede Yeldeğirmeni semtinde geçmişte fotoğraftaki gibi açık bir alanın bulunmadığı anlaşılabiliyor.
Kadıköy’ün Yeldeğirmeni Mahallesi’nin isminin kökeni Padişah I. Abdülhamid tarafından 1774 – 1789 yılları arasında (un ihtiyacını karşılamak amacıyla) yaptırılan 4 yel değirmenine dayanıyor. Söz konusu yel değirmenlerinin bugünkü İbrahimağa, Rasimpaşa Camii, Eski Karakol ve Osmangazi İlkokulu’nun bulunduğu yerde konumlandığı biliniyor (Arif Atılgan (2010). “Kadıköy’ün Dünü, Bugünü ve Yarını“. Mimarlara Mektup. Sayı: 140. 2010 Ekim. Sf: 10) (Yavuz Çekirge (2019). Seyahatname V Hiyerofanilerin İzinde. Hermes Yayınları. İstanbul).
1800’lü yılların ikinci yarısında yerleşimin hızlandığı Yeldeğirmeni’nde inşa edilen bu yel değirmenleri zaman içerisinde tarihe karışmış.
Kadıköy Yeldeğirmeni ile hatalı şekilde ilişkilendirilen fotoğrafın Keşan Belediyesi internet sitesinde “Keşan Eski Fotoğraflar” klasöründe yer aldığı görülebiliyor.
Keşan Belediyesi tarafından paylaşılan, yel değirmenlerinin görülebildiği diğer fotoğraflar şu şekilde:
(Keşan’a bağlı Çamlıca beldesinin eski adı olan) Grabuna’da günümüze ulaşmayan 7 adet yel değirmeni ve bir adet su çarklı değirmenin yer aldığı belirtilmektedir. Fotoğrafta görülen açık alanın “değirmen kırı” olarak adlandırıldığı anlaşılıyor.
Kendini “Yeldeğirmeninde büyümüş bir Yeldeğirmenli” olarak tanıtan Arif Atılgan, Arkitera’daki “Eski Bir Yeldeğirmenli’ye Mektup-2” başlıklı 2 Mayıs 2013 tarihli yazısında söz konusu görsel için “Eski Yeldeğirmeni Semti Olduğu İddia Edilen, Bana Göre Yeldeğirmeni Semti Olmayan Fotoğraf” notunu düşmüştü.
Atılgan, Mimdap.org’daki “Bu Fotoğraf Yeldeğirmeni’nin Eski Fotoğrafı Değildir” başlıklı 16 Ocak 2014 tarihli yazısında söz konusu fotoğrafın Kadıköy’le bir ilgisinin bulunmadığını şu şekilde ortaya koymuştu:
“Yeldeğirmeni Canlandırma Projesinin internet sayfasına konmuş olan alttaki fotoğrafla ilgili bir yazı yazmak gereğini duyduğumu ifade etmek zorundayım. Zira bu fotoğrafı o sayfada gören insanlar bilmeden çeşitli yerlerde Yeldeğirmeni’nin eski fotoğrafı gibi yayınlamaya başlamışlar. Öncelikle o fotoğrafın hemen altına semtin 1960 lı yıllarda çekilmiş fotoğrafı da konularak sanki aynı arazi yapısıymış gibi gösterilmiştir ki bu yanlış bir karşılaştırmadır. Zira eski fotoğraf çok yakından, yenisi ise çok uzaktan ve yukarıdan çekilmiştir. Bu sebepten yeni olanında düz alan gibi görünen bölge aslında dik yokuştur. Yeni olanı yakınlaştırarak durumu görmek bile olanak dışıdır. Çünkü: Çok yakınlaştırmak gerekir. O zaman da fotoğraf tanınmaz hale gelmektedir. Semtin üst kısmında bile eski fotoğrafta görünen ufuk çizgisi bulunamaz.
Burada yeldeğirmenleri 1. Abdülhamid (1774-1789) zamanında yapılmışlardır. Bunlar İbrahimağada, Rasimpaşa Camii civarında, Eski Karakolun bulunduğu yerde ve Osmangazi İlkokulu bahçesinde olmak üzere, o fotoğraftaki gibi beş adet değil, dört adettir. Ayrıca yeldeğirmenleri yan yana değillerdir ve 1900 lü yıllara yetişememişlerdir. 1800 lü yılların başında 3. Selim zamanında Yeldeğirmeni’nde sokaklar oluşmuş, 1835 yılında Rasimpaşa Camii inşa edilmiş yani Yeldeğirmeni’nde artık yerleşimler oluşmaya başlamıştır. 1845 yılında semtte postane bile açılmıştır. Yani semtte o dört yeldeğirmeni için boşluk yoktur. Haydarpaşa Çayırı ise 1872 yılında tren raylarının döşenmesiyle sadece İbrahimağa tarafında çayır olarak kalmıştır. Ancak orada da 1580 yılında İbrahimağa Camisinin yapıldığı ve bir yerleşim olduğu bellidir.
Yeldeğirmeni’ndeki tek boş alan Halidağa Caddesindeki düzlük olan Talimhanedir ki orası da hem talim yeridir hem de yeldeğirmenlerinin çalışmasına müsait değildir.
Biraz daha somut şeyler söylemek için ilgili fotoğrafa bakalım. Fotoğraftan alacağımız bazı karelere yakından bakarsak, erkeklerin kravat, ceket giydiklerini, bazılarında fötr şapka olduğunu, askerlerin cumhuriyet sonrası gibi olduğunu, en önemlisi otomobilin 1920-1930 lu yılların modeli olduğunu görebiliriz. Kravat Osmanlıda ilk defa Sultan Abdülmecid (1839-1861) tarafından kullanılmış, ancak Osmanlının son zamanlarında bile devletin ileri gelenleri tarafından seyrek olarak tercih edilmiştir. Halk tarafından yoğun olarak cumhuriyet sonrası kullanılmaya başlanmıştır. Şapka Kanunu 1925 yılında, Kıyafet Kanunu 1934 yılında yürürlüğe girmiştir. İstanbul’a ilk otomobil 1895 yılında gelmiştir. O da Padişah Abdülhamid’e ait olan elektrikli otomobildir. Çünkü: O yıllarda henüz petrol değil buhar enerjisi kullanılmakta, benzin istasyonları bulunmamaktadır. Ortada görünen, gösteriye hazırlanmakta olan cambaz ise bir bayram günü olması ihtimalini göstermektedir.
Fotoğraf makinesinin bulunuşu 1800 lü yılların ortalarıdır. Türkiye’deki ilk fotoğraf makinesi çekimleri 1800 lü yılların ortalarından itibaren Ernesty de Caranza, Abdullah Biraderler, G. Berggren ve Foto Sebah’ın çektiği fotoğraflardır. Yani İstanbul’a ait ilk fotoğraflar ancak 1800 lü yılların sonlarında çekilenlerdir.
Sonuçta o fotoğrafın 1920 li veya 1930 lu yıllarda, büyük bir ihtimalle İstanbul’un dışındaki bir yerleşimde çekilmiş olduğu belli olmaktadır. Zaten 1905 yılına ait Goad ve 1935 yılına ait Pervititch haritalarında Yeldeğirmeni ve civarı yerleşimle doludur. Yeldeğirmeni konacak yer yoktur, ayrıca o planlarda ne Yeldeğirmeni’nde ne de Kadıköy’de yeldeğirmenleri gözükmemektedir. Aslında bu fotoğrafın Yeldeğirmeni’nin eski fotoğrafı olduğunu, onu ortaya çıkaranların belgelerle kanıtlamaları gerekir.
Bütün bu yazdıklarımın üzerine benim kadar Kadıköy Belediyesindekilerin de inanacağı saygın bir Kadıköy uzmanından da görüş aldım. Daha önce ilgililere bu fotoğraf ile ilgili yukarıdaki düşüncelerimi bildirmiştim. Ancak ilgi çekici bir fotoğraf olduğu için olsa gerek kullanılmaya devam edilmektedir.
Bana göre bu fotoğraf sadece Yeldeğirmeni’ne ait değil, Kadıköy’e de ait değildir.
Fotoğrafın izini süren Meral Akçay, Twitter profilinde bulgularını şu şekilde aktarmıştı:
“Yeldeğirmeni fotoğrafı üzerine düzeltme veya güncelleme yapmak istiyorum. Fotoğrafın Yeldeğirmenine ait olmadığı Keşan’da çekildiği üzerine haklı itirazlar var. Ben bu konuda Kadıköy ve Keşan belediyesine bir yazı yazacak, kaynaklarıyla gelen cevabı sizlerle paylaşacağım.
Var olan, hepimizin ulaşabileceği önemli kaynakları paylaşacağım. Sizlerde lütfen bu konuda, eklemek istediğiniz kaynaklar varsa bu twit altına ekleyin. Hepimiz okuyalım.
Araştırmacı yazar, Kadıköy ve Yeldeğirmeni uzmanı Arif Atılgan‘ın bu konu ile alakalı http://mimdap.org/2014/01/bu-fotodhraf-yeldedhirmeninin-eski-fotodhrafy-dedhildir/ bu yazısında fotoğrafı detaylı olarak incelemiş.
Yavuz çekirge bir makalesinde fotoğrafın; Yeldeğirmeni Mahallesi’nın eski hali olmadığını, Edirne’nin Keşan ilçesindeki yel değirmenleri olduğu ve fotoğrafı çekenin ise Ahmet Öngel adlı bir vatandaş olduğu belirtmiş..
Fotoğraf bir müzayede ‘’10 Haziran 1942 Keşan İbareli Ufukta Altı Adet Yel Değirmeni ve Kır’da Panayır Yapan İnsanlar’’ olarak satışa çıkarılmış.
Mehmet Nuri Yardım’ın Safiye Erol kitabında bu fotoğraf 1900’lü yıllarından başında “Keşan’dan” bir görüntü olarak paylaşılmış.
Arif Atılgan’ın Arkitera’da yazısında ‘’Yeldeğirmeni’nde 4 yeldeğirmeni var. Bunlar İbrahimağa ile Rasimpaşa Camilerinin, Eski Karakolun ve Osmangazi İlkokulunun bulunduğu yerlerdeymiş.Fotoğraf 1900’lü yılların ilk çeyreğinde Balkanlarda çekilmiş olmalı.
Arif Atılgan dışında( yazdığı yazılar ve paylaştığı kaynaklar fotoğrafın yeldeğirmeni olmadığını kanıtlar durumda) bu konuda bir makaleye, bir düzeltmeye hiç bir kurum ve meslek uzmanları tarafından gerek görülmemiş.
…
Kadıköy Belediyesine cevabı için teşekkür ediyorum. @kesanbld fotoğraf galerisinde paylaşılmış.. Bıraktığım linkten inceleyebilirsiniz. Sonuç olarak; belediyelerin sunduğu bilgiler ışığında da fotoğraf Edirne Keşan’a ait. Bu vesile ile düzeltmiş olalım. https://kesan.bel.tr/galeri/kesan-eski-fotograflari.html
Fotoğrafın Kadıköy Yeldeğirmeni’nden olmadığına daha önce Teyit.org da değinmişti.