“Gerçek Ayakkabılarını Giymeden, Yalan Dünyayı 3 Kez Dolaşır” Sözünün Mark Twain’e Ait Olduğu İddiası Asılsız
1835-1910 yılları arasında yaşamış olan ABDli yazar Mark Twain’in hiçbir eserinde bu sözün izine rastlanılamamaktadır. Bu sözün Mark Twain’e ait olduğu iddiası ilk kez, Twain’in ölümünün 9 yıl sonrasında 1919 yılında karşımıza çıkıyor. Ancak, Mark Twain’den daha dünyaya gelmeden önce dahi bu söz kullanımdaydı. Mark Mark Twain’in söylediği iddia edilen versiyon, Twain daha doğmadan önce “bir atasözü” şeklinde hatipler ve yazarlar tarafından kullanılmıştır. Twain’den önce de yalanın doğrulayıcı bilgiden çok daha hızlı yayıldığına ilişkin buna benzer birçok söz birçok yazar tarafından dile getirilmiştir. Bu sözün Mark Twain’e ait sanılması ise “Standard Player Monthly” adlı derginin 1919 Şubat sayısında bu atasözünün Twain’e hatalı şekilde atfedilmesinden kaynaklanmaktadır.
Gerçek-ötesi, yani post-truth çağda, yalan/asılsız haberin/bilginin yayılma hızının doğru/gerçek habere/bilgiye kıyasla daha yüksek olduğu herkesin malumu. Yalan haberin doğru versiyonundan daha hızlı yayıldığı gerçeğini ortaya koyan bilimsel çalışmalar da mevcut. Bir doğrulama inisiyatifi olarak Malumatfurus.org da bu yayılım hızı farkını en yakından tespit edenlerden.
Son dönemin ruhunu temsil eden bu tespiti gayet net şekilde ortaya koyan ünlü bir vecize var: “Gerçek, Ayakkabılarını Giymeden Yalan, Dünyayı 3 Kez Dolaşır”. Yahut “Doğru Ayakkabılarını Giyene Kadar Yalan Dünyayı Üç Kere Dolaşır”.
“Gerçek, Ayakkabılarını Giyene Kadar Yalan, Dünyayı Dolaşır” şeklindeki farklı versiyonuyla paylaşılan, İngilizce orijinali “A Lie Can Travel Halfway Around the World While the Truth Is Putting On Its Shoes” şeklinde olan bu sözün genellikle Mark Twain’e ait olduğu iddia edilmektedir. Ancak bu iddia, doğruyu yansıtmamaktadır.
“Gerçek, Ayakkabılarını Giyene Kadar Yalan, Dünyayı Dolaşır” Sözü Neden Mark Twain’e Ait Değildir?
Winston Churchill, Thomas Jefferson, Jonathan Swift, Thomas Francklin, Fisher Ames, Charles Haddon Spurgeon ve Terry Pratchett gibi isimlere de atfedildiği görülse de, bu sözün sahipliğine dair iddiaların ağırlıkla Mark Twain’i işaret ettiği anlaşılmaktadır.
1835-1910 yılları arasında yaşamış olan ABDli yazar Mark Twain’in hiçbir eserinde bu sözün izine rastlanılamamaktadır. Bu sözün Mark Twain’e ait olduğu iddiası ilk kez, Twain’in ölümünün 9 yıl sonrasında 1919 yılında karşımıza çıkıyor. Ancak, Mark Twain daha dünyaya gelmeden önce dahi bu söz kullanımdaydı. Mark Mark Twain’in söylediği iddia edilen versiyon, Twain daha doğmadan önce “bir atasözü” şeklinde hatipler ve yazarlar tarafından kullanılmıştır. Twain’den önce de yalanın doğrulayıcı bilgiden çok daha hızlı yayıldığına ilişkin buna benzer birçok söz birçok yazar tarafından dile getirilmiştir. Bu sözün Mark Twain’e ait sanılması ise “Standard Player Monthly” adlı derginin 1919 Şubat sayısında bu atasözünün Twain’e hatalı şekilde atfedilmesinden kaynaklanmaktadır.
“Doğru Ayakkabılarını Giyene Kadar Yanlış Dünyayı Dolaşır” Sözünün Mark Twain’e İlk Atfı
“Gerçek, Ayakkabılarını Giymeden Yalan, Dünyayı 3 Kez Dolaşır”a benzerlik arz eder tarzda sarf edilen sözlerin tespit edilenlerinden ilki Jonathan Swift’in “The Examiner” adlı eserinde 1710 yılında yer verdiği “Yalan Uçar ve Ardından Doğru Topallayarak Gelir“dir (“Falsehood Flies, and The Truth Comes Limping After It“). Charles Haddon Spurgeon’ın 1855 yılında verdiği bir vaazda bu sözü kullanmasıyla ünlü olmuştur. Süreç içerisinde vecize birçok defa dönüşüm geçirmiştir. Bazen “yalan” yerine “hata” sözde yer almış, bazen yalan “ayakkabı” yerine “çizme” giymiştir, bazen ise “dünyayı dolaşmak” yerine daha kısa mesafeye erişebilmiştir.
Quoteinvestigator.com’un ilgili incelemesinden istifade ederek sözün değişim safahatini özetleyecek olursak:
- 1820 yılında bahse konu vecizedeki “dünyayı dolaşma” atfı “Maine’den Georgia’a Kadar” gitme şekline bürünmüştür (Portland Gazzette adlı yayının 5 Eylül 1820 tarihindeki Lieut Hobart’a ilişkin bir vaka hakkındaki başlıksız metninde bu söz “doğru çizmelerini giyene kadar yalan Maine’den Georgia’ya gider” (“for falsehood will fly from Maine to Georgia, while truth is pulling her boots on”)).
- 1834 yılında ise “yalan” yerine “hata”, “doğru” “çizmelerini giyene kadar” “dünyanın yarısını” geçmiştir (New-England Dergisi’nin (The New-England Magazine) 1834 yılındaki bir yayınında bu söz “doğru onu ikna etmek için çizmelerini giyene kadar hata dünyanın yarısını koşar” (“error will run half over the world while truth is putting on his boots to pursue her”) şekline bürünmüştür).
- 1924 yılında ise nihayet “yalan” “doğru”nun önüne geçerek “dünya”yı dolaşır versiyonuna geçmiştir (West Bend Journal adlı yayının 28 Ağustos 1924 tarihindeki “Alamosa Journal / Colorado” hakkındaki bir atfında bu söz “bir adamın kamusal hayatı hakkında iyi bir esaslı yalan, doğru ayakkabısını giyene kadar dünyayı dolaşır” (“a good substantial lie about a man in public life, will circle the globe while a truth is lacing its shoes on“) şeklinde geçmiştir).
Bu vecizenin Winston Churchill’e de ait olamayacağını tarihçi Richard M. Langworth, internet sitesinde yayınladığı “Churchill’in Asla Söylemediği Sözler” başlıklı yazısında aktarmıştı.
Özetleyecek olursak; Jonathan Swift’in 1710 yılında “Yalan Uçar ve Ardından Doğru Topallayarak Gelir” sözü söylemesinin ardından geçen 3 asırlık süre içerisinde yalanın doğrudan daha hızlı yayıldığına ilişkin bu söz evrilerek farklı formatlarda farklı ağızlarda karşımıza çıkmıştır. Ancak, iddia edildiği gibi “Gerçek, Ayakkabılarını Giymeden Yalan, Dünyayı 3 Kez Dolaşır” sözünün Mark Twain’e ya da Winston Churchill’e ait olduğuna ilişkin sağlam bir vesika ya da tanık bulunmamaktadır. Mark Twain daha doğmadan önce bu söz dillerde ve zihinlerdeydi. Sözün bir atasözü olduğunun kabulü, en doğru seçenektir.
“Gerçek, Ayakkabılarını Giyene Kadar Yalan, Dünyayı Dolaşır” Vecizesini Mark Twain’e Atfeden Köşe Yazarları
Habertürk Gazetesindeki “Gerçeği -yeniden- açıklıyorum” başlıklı 21 Aralık 2015 tarihli yazısıyla Fehmi Koru:
"MESLEĞİN öncülerinden Mark Twain, “Gerçek ayakkabılarını giymeden, yalan dünyayı üç kez dolanır” derken doğru söylemiş. Yalanla, dolanla, iftirayla baş etmek gerçekten zor."
Milliyet Gazetesindeki “Enes Batur Filmini Kimlerle İzledim?” başlıklı 25 Ocak 2018 tarihli yazıyla Ali Eyüboğlu:
"Mark Twain boşuna dememiş, “Gerçek, ayakkabılarını giymeden yalan dünyayı üç kez dolaşır” diye…"
Sabah Gazetesindeki “Sevdiğim Laflar” başlıklı 15 Haziran 2017 tarihli yazısıyla Hıncal Uluç:
""Gerçek ayakkabılarını giymeden, yalan dünyayı üç kez dolaşır." Mark Twain"
Hürriyet Gazetesindeki “Hakikat-sonrası toplumda haberler ve seçimler” başlıklı 20 Kasım 2016 tarihli yazısıyla Selçuk Şirin:
"Gerçeğin alıcısı yok. Mark Twain ne kadar da haklıymış: Gerçek ayakkabılarını giymeden, yalan dünyayı üç kere dolaşır!"
Türkiye Gazetesindeki “Cambaza bak!” başlıklı 16 Şubat 2018 tarihli yazısında Mehmet Ali Özbudun, Mark Twain’e atfedilen bu vecizeyi kime ait olduğunu ya da atfedildiğini belirtmeden ve tırnak içerisinde aktarmadan kullanmış:
"Dezenformasyon fırtınası ya da enformasyon terörü, görülen lüzum üzerine, sık sık işbaşı yapar. Gerçek, ayakkabılarını giyene kadar, kuyruklu yalan, tüm dünyayı birkaç defa dolaşır!"
Mehmet Ali Özbudun aynı hatayı daha önce 6 Aralık 2010 tarihli “Wiki wiki, vak vak..” başlıklı yazısında da yapmış.