“UYDURMA!

 

Gerçek ötesi çağ olarak nitelenen, bilgi düzensizliğinin etkisinin hayatın her alanında kendini yoğun şekilde hissettirdiği bu dönemde sık karşımıza çıkan bir kelime: UYDURMA.

“Uydurma” sözcüğü Türk Dil Kurumu tarafından “gerçek dışı, uydurulmuş olan, yalan, sahte, asılsız, düzme, yeni bir biçim verilmiş, uydurmak işi, şişirme haber” şeklinde tanımlanmış. Dil Derneği, uydurma sözcüğünün anlamını “uydurulmuş olan, sahte, asılsız, düzme, mürettep” olarak açıklamış. Nişanyan Sözlük ise uydurmak fiilinin anlamını “düzmek, uygun kılmak, olmayan bir şeyi yaratmak” şeklinde aktarmış (“Uydurma haber” anlamında kullanılan “asparagas” sözcüğünün de aslında “uydurma” ürünü olması da ilginç bir durum).

“Uydurma” kavramının bilgi düzensizliği açısından anlamını anlamak adına First Draft adlı girişimin yanlış bilgi kavramına ilişkin geliştirdiği 7’li taksonomiye (7 Categories of Information Disorder) göz atmakta fayda var (Bahse konu sınıflama hakkında ilave bilgi için First Draft’ın “First Draft’s Essential Guide to Understanding Information Disorder” adlı yayınına göz atabilirsiniz).

 

yanlış bilgi dezenformasyon türleri
(Çeviri: Barış Kırdemir)

 

Sahte haber ya da yalan haber tanımlarının karşılığı olarak kullanılan “fake news” kavramının karşılaşılan bilgi düzensizliği sorununu tam anlamıyla ifade etmekte yetersiz kalması nedeniyle, farklı yanlış bilgi türleri (i) hiciv / parodi (satire / parody), (ii) hatalı / sahte ilişkilendirme (false connection), (iii) yanıltıcı içerik / çarpıtma (misleading content), (iv) bağlamdan koparma (false context), (v) sahte kimlikli içerik / taklit (imposter content), (vi) manipüle edilmiş içerik / manipülasyon (manipulated content), (vii) uydurma içerik (fabricated content) şeklinde sınıflandırılmış.

First Draft, “uydurma içerik” (“fabricated content”) kavramı “zarar vermek ya da kandırmak amacıyla oluşturulan yeni içeriğin tamamen yanlış olması” (“New content that is 100% false, designed to decieve and do harm“) şeklinde tanımlanıyor. Yani, bir içeriğin “uydurma” olarak nitelenebilmesi için halis niyetle oluşturulmaması, insanları kandırmak ya da aldatma amacını taşıması ve tamamen gerçek dışı özellik(ler) barındırması gerekiyor.

“Uydurmasyon” şeklinde de Türkçeleştirilen bu içerik türü, günlük hayatımızda sıklıkla karşımıza çıkıyor.

Bazı örnekler sunalım…

 

Vatandaşların “ilgi çekmek” amacıyla kendi kurguladıkları anlatıları gerçekmiş gibi paylaştığı görülüyor.

 

Ermeni Kilisesi gibi bazı Doğu Ortodoks Kiliselerinin Noel’i 25 Aralık’ta değil, 6 Ocak’ta kutladığını gözden kaçıran bir sosyal medya kullanıcısının uydurduğu anlatıifşa etmiştik.

 

“noel günü anneannem yatsıyı kılıp ermeni arkadaşlarının noel yemeğine gitti, bugün o arkadaşları kapıya 2 şişe şarap bırakmış. ben alkol tüketmiyorum içmedim ama anneannem birkaç yudum alıp keşke sigara da olsaydı diyor. birazdan sabah ezanına kaldır beni deyip uyumaya gidecek”

“kakdşdşakskslalskksks anneannemin ermeni arkadaşlarından birinin alman damatı var, ilk noel yemeklerini EVLERİNDE 25’inde yiyorlar 6 ocak’ta yine kutluyorlar amaç kutlamak eğlenmek. kesin yaşanmıştır ne demek acaba gerizekalı bir de beraber gittik yemeğe. aynen şizofrenim ben”

 

noel günü ermeni yemeği

noel anneanne ermeni yemeği

 

Balık Ayhan, ilk darbukasını Mahir Çayan’ın verdiğine dair anlattığı hikâyeyi kendisinin uydurduğunu ikrar etmişti (Zaten, 1972 yılında öldürülen Mahir Çayan’ın 1980 yılı darbesinden önce Balık Ayhan’a darbuka vermiş olması mümkün değildi).

 

Balık Ayhan’ın İlk Darbukasını Mahir Çayan’ın Aldığı İddiası

 

Basın organlarının tamamen gerçek dışı aktarımlarda bulunduğuna sıkça şahit oluyoruz.

 

Kabataş İftirası ya da Kabataş Yalanı, Gezi Parkı protestolarının en hararetli şekilde yaşandığı dönemde özellikle iktidara yakın gazetelerde görevli köşemenlerin yazısında Develioğlu’nun iddiasındaki ilginçlikler ve tutarsızlıklar kal’e alınmadan yer almıştı.

 

Kabataş İftirası ve Köşe Yazarları

 

Sabah Gazetesinde 28 Temmuz 2005 tarihinde “Havuzda eğlendiler filede harikalar yarattılar” başlığıyla yayımlanan haberde, Voleybol Bayanlar Genç Milli Takımımızın Genç Bayanlar Dünya Voleybol Şampiyonası’nı kazandığı belirtilerek ekibimizin havuzda eğlendiği görüntüler paylaşılmıştı. Ancak Sabah Gazetesinde bu asılsız haberin yayımladığı 28 Temmuz 2005 tarihinde turnuva hâlâ devam ediyordu. Şampiyonanın final maçı 31 Temmuz 2005 tarihinde oynanmıştı. Ve Türkiye şampiyonada 1. değil 6. olmuştu.

 

“2005 Genç Bayanlar Dünya Voleybol Şampiyonası” Konulu Uydurma Haber

 

Takvim gazetesi, koronavirüs salgını nedeniyle İstanbul’da tecrit altındaki Ata Demirer’in Bozcaada’da karantina altında olduğuna dair uydurma bir haber yayınlamıştı.

 

Ata Demirer’in Koronavirüs Tecridiyle İlgili Takvim’in Asparagas Haberi

 

Tarihî gerçekler yeniden kurgulanarak uydurma tarih anlatısı oluşturulması da yaygın bir alışkanlık.

 

Erdoğan Çınar “Bronz Çağı’nda Alevilik” ve “Aleviliğin Kayıp Bin Yılı” adlı kitaplarında Aleviliğin tarihini çarpıtılmış bilgi ve belgelerlerle Hz. Ali’nin 601 yılındaki doğumunun binlerce yıl öncesine dayandırmıştı (“Bizans Döneminde (650-1405) Hıristiyan Düalist Heretikler” adlı kitabın önsözünde bu gibi kitapların yalan ve yanlış yönlendirme içerdiği, çevirileri saptırdığı, asılsız görüşler ortaya koyduğu, eski, süslü püslü ve düpedüz uydurma terimler aktardığı belirtilmişti).

 

bronz çağında alevilik

 

Ünlü şahıslara ait bazı anlatıların / hadiselerin gerçek dışı biçimde kurgulanarak paylaşılması bir alışkanlık hâlini almış durumda.

 

Dönemin Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel’in oğlu Can Yücel yerine Prof. Dr. Gazi Yaşargil’e burs vererek yurt dışına gönderdiği yönünde bir hikaye yazılı basınımızda ve sosyal medyada bir hayli yer edindi geçmişte. Ancak bu iddia, bizatihi hikâyenin kahramanı Gazi Yaşargil tarafından yalanlanmıştı.

 

Hasan Âli Yücel’in Oğlu Can Yücel Yerine Gazi Yaşargil’i Bursla Yurt Dışına Okumaya Gönderdiği İddiası

 

Cemal Süreya’nın soyadındaki ikinci “y” harfini Sezai Karakoç’la Muazzez Akkaya üzerine girdiği iddiayı kaybetmesi nedeniyle attığı, Cemal Süreyya yerine Cemal Süreya şeklinde ad soyadını kullanmaya başladığı iddia edilmişti (Soyadından ikinci “y” harfini atmasının sebebi Cemal Süreya’nın anlatımına göre, arkadaşıyla bir telefon numarası üzerine girdiği iddiayı kaybetmesidir).

 

Cemal Süreya’nın Soyadındaki İkinci “Y” Harfini Sezai Karakoç’la Girdiği İddiayı Kaybettiği İçin Attığı İddiası

 

Sezai Karakoç’un Mülkiye’de okurken aşkını itiraf ettiği ve karşılık bulamaması üzerine yazdığı ona ithafen yazdığı “Mona Roza” şiirini okuyan Muazzez Akkaya’nın intihar ettiği iddiası 70’li ve 80’li yılların ünlü “uydurma” anlatılarındandı (Meçhul sevgili” Muazzez Akkaya hayattadır. Sezai Karakoç Muazzez Akkaya’ya aşkını itiraf etmemiştir).

 

Sezai Karakoç’un Mona Roza Şiirini Yazdığı Muazzez Akkaya’nın İntihar Ettiği İddiası

 

Her yıl doğum gününde Edip Cansever’in mezarını ziyaret eden gizemli bir şahsın dikkat çektiği, ancak kimliğinin tespit edilemediği yönündeki anlatı da uydurmaydı.

 

Edip Cansever’in Mezarını Ziyaret Eden Gizemli Hayran Rivayeti

 

Hulusi Kentmen’in zengin, fabrikatör rollerini canlandırdıktan sonra evine, soğukta durakta beklediği dolmuş vasıtasıyla gittiğini söylediği iddiası da uydurmaydı.

 

Hulusi Kentmen’in Dolmuş Beklemekle İlgili Söylediği İddia Edilen İfadeler

 

Leman Sam tarafından seslendirilen “Kıyamam Sana” adlı şarkının sözlerinin Karaköy Genelevi’nde çalışan bir seks işçisi tarafından yazıldığı iddiası da uydurma ürünüydü.

 

Kıyamam Sana Adlı Şarkının Sözlerini Karaköy Genelevinde Çalışan Bir Kadının Yazdığı İddiası

 

Ünlü kadın bestecilerimizden Melahat Pars’ın genç yaşlarında Sıtkı Angınbaş’tan ders alırken, kendisinden oldukça yaşlı hocasına aşık olduğu, hocası Sıtkı Angınbaş’ın bu ilgiyi sezdiği, bu ilgiyi geri çevirmek adına “bende vakit çok geç”, “sen kendine kendin gibi bir taze bahar seç” dizelerini içeren Ben Gamlı Hazan şarkısının sözlerini yazdığı, genç Melahat Pars’ın da bu şiiri bestelediği yönündeki hikâye de gerçek dışı.

 

“Ben Gamlı Hazan” Şarkısına Dair Uydurma Hikâye

 

Uydurma içerikler, bazen de insanların yanlış bilgiye karşı tutumlarını ifşa etmek için de üretilebiliyor.

 

Aktüel Dergisi, uydurma “etnodertin” hastalığı hakkında 1993 ve 2005 yıllarında medya malumatfuruşlarının görüşlerini talep etmişti. Bilmiyorum demekten imtina ederek uydurma hastalık hakkında görüş beyan medya maydanozlarını da ifşa etmişti.

 

Aktüel Dergisi’nin “Etnodertin” Konulu “Medya Maydanozları” Oltalaması

 

TV100.com Genel Yayın Yönetmeni Mustafa Kemal Büyükkaya, haber sitelerinin teyit etmeden, kaynağını incelemeden diğer sitelerdeki haberleri (herhangi bir atıf yapmadan) kullandıklarını ifşa etmek için kendi isminin baş haflerinden oluşan “MKBNews” şeklinde bir kaynak uydurarak LinkedIn’de 500 milyon kullanıcının bilgilerinin çalındığı iddiasını içeren haberi yayımlamıştı.

 

Haber Sitelerinin Kopyala-Yapıştır Alışkanlığı ve Yanlış Haber

 

Gençlerin dev teknoloji firmalarının güvenlik açıklarını buldukları ve açıklarını buldukları şirketin gençlere ödül verdiği yönündeki içeriklerin sahte olduğunu ifade eden ve bu konuya dikkat çekmek isteyen Utku Şen isimli bilgisayar programcısı iddialarını desteklemek amacı ile uydurma bir haber metni kalem almıştı. Haber metnini absürt içeriklerle dolduran Şen’in PR ajansı aracılığı ile gönderdiği “Apple’ın açığını bulan görme engelli genç 10 bin dolar kazandı” başlıklı uydurma içerik hiçbir kontrolden geçirilmeden aynı şekilde yayınlanmıştı.

 

Apple’ın Açığını Bulan Görme Engelli Genç Konulu Asparagas Haber

 

Yağmacı/sahte bir dergi, alay &ifşa etmek için hazırlanan, yarasa benzeri bir Pokémon yemenin koronavirüs salgınının yayılmasına neden olduğunu iddia eden uydurma makaleyi yayımlamıştı (Bilimsel yozlaşmayı ifşa etmek adına toplumsal cinsiyet, feminizm, ırk çalışmaları ve sosyoloji alanlarında dergilerde uyduruk makale yayımlayan bilim insanları sonuçlarını paylaşmıştı).

 

 

Trolleme, parodi, hiciv ya da şaka amacıyla uydurulan anlatılar da sıklıkla gerçek sanılabiliyor.

 

İstanbul Bağcılar’da taksi durağında sıfırın tek sayı mı çift sayı mı olduğu tartışması sonucu kavga yaşandığı iddiası gerçek sanılan Twitter kullanıcısı, “sıfır tek sayı mı çift sayı mı?” kavgasınının gerçek olmadığını, bu iddiayı “goygoy olsun diye uydurduğunu” belirtmişti.

 

Bağcılardaki Taksi Durağında Sıfırın Tek Sayı – Çift Sayı Olduğuna Dair Kavga Edildiği İddiası

 

Rumelu Lukaku’nun Beşiktaş’a transferinin teknik direktör Slaven Bilic tarafından engellendiğini söylediği iddiası aslında bir 1 Nisan şakasıydı (Ancak, birçok haber platformu bu uydurma hikâyeyi haberleştirmişti).

 

Rumelu Lukaku’nun Beşiktaş’a Transferi Konulu 1 Nisan Şakası

 

ABD Başkanı Donald Trump’ın damadı Jared Kushner’ın Beyaz Saray’da tuvalette mahsur kaldığı anlatısı da uydurma ürünüydü.

 

Jared Kushner’ın Beyaz Saray Tuvaletinde 9 Saat Mahsur Kaldığı İddiası

 

Süveyş Kanalı’nın dev kuru yük gemisinin blokajıyla tıkanmasının ardından 1 Nisan 2021 günü Guardian’da yayımlanan bir haberde Süveyş’teki mevcut kanala alternatif yeni bir kanal projesinin geliştirildiği iddiası her ne kadar ülkemiz basınında yaygın şekilde haberleştirilmiş olsa da aslında Guardian’ın 1 Nisan şakasıydı.

 

Süveyş’e Alternatif İkinci Kanal Projesi Hazırlandığı İddiası

 

Bazı dinî aktarımların da uydurma ürünü olduğu tespit edilebiliyor.

 

Whatsapp gruplarında Arapça yazı, çöl manzarası, ay ve motifle birlikte paylaşılan ekinoks hakkındaki “Bu öyle bir gecedir ki, bugün alim cahil ile, fakir zenginle, melik memlükü (kral kölesi) ile eşit gündüz ve geceyi paylaşır. Bugün A’ted-el-Şems (ekinoks) gecesidir. Bu günü kayıpla geçirmeyiniz.” şeklindeki ekinoks hakkındaki söz bir hadis değil, uydurmaydı (Safwan bin Cübeyr adlı bir hadis ravisi bulunmuyor. Alıntılanan Arapça metin ise Wikipedia’dandı).

 

 

Sahte araştırma şirketlerinin uydurma anket / araştırma sonuçlarının sosyal medya kullanıcıları tarafından gerçek sanılarak paylaşıldığına birçok kez şahit olmuştuk.

 

Gerçek ya da Güncel Sanılan Sahte ya da Eski Tarihli Seçim Anketleri

 

Bazen de, “uydurma” olduğu ileri sürülen iddiaların / içeriklerin “gerçek” çıktığına şahit olabiliyoruz.

 

Örneğin, aracında uyuşturucu kullandığına ilişkin görüntülerin sosyal medyada paylaşılmasının ardından gözaltına alınan eski AKP Genel Merkez personeli Kürşat Ayvatoğlu’nun yürütülen soruşturma kapsamında alınan ifadesinde “pudra şekeri” savunmasını kullandığı iddiasının yalan / uydurma olduğunu öne süren bazı isimlere rastlamıştık.

 

“Uydurma” Olduğu Öne Sürülen Uyuşturucu Kullanıma İlişkin “Pudra Şekeri” Savunması

 

Uydurulmuş haber metinlerinin, politik tutumları asılsız haber ile uyumlu olan kişilerin “sahte anılar” oluşturmasına yol açtığı ortaya konulmuştu.

 

Yorumunuzu yazınız...