Şapka İşaretinin Kaldırıldığı İddiası Doğru Değil

Yaygın şekilde dile getirilen iddianın aksine Türk Dil Kurumu (TDK) tarafından şapka işareti olarak bilinen düzeltme işareti (^) kullanımdan kaldırılmamıştır. Şapka işareti, batı kökenli sözcükler dışında yazılışları harf olarak aynı, okunuşları ve anlamları farklı olan Arapça/Farsça kökenli Türkçe sözcükleri birbirinden ayırt etmek için hâlâ kullanımdadır. TDK, Türkçe imlâ kılavuzunda düzeltme işareti hiçbir zaman kaldırılmamıştır. 

 

Şapka İşareti / Düzeltme İşareti (^) Kaldırıldı Mı?

İlkokul yıllarımızdan bu yana kafaları karıştıran bir husus aslında “şapka işareti kaldırıldı mı?” sorusu… Türkçe ya da Edebiyat öğretmenlerine duymaktan ve yanıtlamaktan gına getiren bir soru. Şapka işaretinin kullanılmasına gerek olmadığını iddia edenlere yöneltilen “‘karınızı bizimle paylaşır mısınız?’ mı dersin yoksa ‘kârınızı bizimle paylaşır mısınız?'” şeklinde sorularla da hafızalara kazınmış durumda.

Hâlbuki, zaman zaman şapka işaretinin kalktığı söylentileri ortaya atılsa da 1940’lı yıllardan beri Türkçemizde yer alan şapka işareti olarak bilinen düzeltme işareti kullanımdan hiçbir zaman kaldırılmamıştır. TDK tarafından şapka işaretinin kaldırıldığı, TDK imlâ kılavuzunda düzeltme işaretinin yer almadığı ya da kullanılmadığı iddiası bir şehir efsanesidir. Şapka işareti, yazılışları harf olarak aynı, okunuşları ve anlamları farklı olan sözcükleri birbirinden ayırt etmek için kullanılmaya devam etmektedir.

 

Ekşi Sözlük’te Bazı Yazarların Şapka İşaretinin Kaldırıldığına Dair Girdileri

 

TDK, internet sitesinin “Sıkça Sorulan Sorular” bölümünde “Düzeltme işareti hiçbir zaman kaldırılmamıştır. Düzeltme işaretinin nerelerde kullanıldığına dair bilgiler Yazım Kılavuzu‘nun ilgili bölümünde yer almaktadır” şeklinde bir kısa açıklama yapılmıştır.

TDK’nın Yazım Kılavuzu‘nda şapka işaretinin kullanılacağı yerler şu şekilde işaret edilmiş ve örneklendirilmiştir:

1. Yazılışları bir, anlamları ve söylenişleri ayrı olan kelimeleri ayırt etmek için okunuşları uzun olan ünlülerin üzerine ko­nur:

adem (yokluk), âdem (insan); adet (sayı), âdet (gelenek, alışkanlık); alem(bayrak), âlem (dünya, evren); aşık (eklem kemiği), âşık (vurgun, tutkun); hal (sebze, meyve vb. satılan yer), hâl (durum, vaziyet); hala (babanın kız kardeşi), hâlâ (henüz); rahim (esirgeme), rahîm (koruyan, acıyan); şura (şu yer), şûra (danışma kurulu) vb.

2. Arapça ve Farsçadan dilimize giren birtakım kelimelerle özel adlarda bulunan ince g, k ünsüzlerinden sonra gelen a ve u ünlüleri üzerine konur: 

dergâh, gâvur, karargâh, tezgâh, yadigâr, Nigâr; dükkân, hikâye, kâfir, kâğıt, Hakkâri, Kâzım; gülgûn, merzengûş; mahkûm, mezkûr, sükûn, sükût vb. 

Kişi ve yer adlarında ince l ünsüzünden sonra gelen a ve u ünlüleri de düzeltme işareti ile yazılır: Halûk, Lâle, Nalân; Balâ, Elâzığ, İslâhiye, Lâdik, Lâpseki, Selânik vb.

3. Nispet ekinin, belirtme durumu ve iyelik ekiyle karışmasını önlemek için:

(Türk) askeri ve askerî (okul), (İslam) dini ve dinî (bilgiler), (fizik) ilmi ve ilmî (tartışmalar), (Atatürk’ün) resmi ve resmî (kuruluşlar) vb.

TDK’nın İmla Kılavuzu Çalışma Grubu, 2005 yılında yayımlanacak İmla Kılavuzunda batı kaynaklı kelimelerde şapka işaretinin kullanılmamasına karar vermişti. Bu nedenle şapka işareti Türkçemize giren Arapça-Farsça kökenli olan aynı harflerden oluştuğu hâlde farklı anlam taşıyan (kar-kâr, milli-millî gibi) kelimeleri birbirinden ayırt etmek için kullanılmaktadır. “Plaket, lokal, flama, plaj, plastik ve plan” gibi batı kaynaklı kelimelerde inceltme görevi gören şapka işareti kullanılmamaktadır.

Bilindiği üzere düzeltme işareti, ünlü / sesli harflerin üzerine geldiğinde kendisinden önceki harfi incelten ya da üzerine geldiği harfin okunuşunu uzatmaktadır.

Geçmişte birçok TDK Başkanı da “şapka işareti kaldırıldı mı” şeklinde kendisine yöneltilen sorulara böyle bir şeyin hiç gerçekleşmediği yönünde yanıtlar vermişti. Örneğin, eski TDK Başkanı Mustafa Sinan Kaçalin, 2016 yılında konuya dair verdiği bir demeçte şu yorumda bulunmuştu:

“Şapka işaretinin kalktığı gibi bir şey yok. Bize sorarlar biz cevabını veririz. Kurum adına halüsinasyon görmeye gerek yok. Şapka işareti hiç bir zaman kalkmadı. Kalkabilir, Türkiye’de harfler kalktı. Şapka da kalkar ama bence kalkması doğru değil. Anlama problemi doğar. Fransızca’da da şapka işareti var.”

Yani, “TDK’nın şapka işaretini bir dönem kaldırdığı ancak sonra vazgeçtiği” iddiası da asılsız.

 

şapkalı a

 

12 Eylül 1980 Darbesi sonrasındaki süreçte şapka işaretinin kaldırıldığı da iddialar arasında… Danışma Meclisi Genel Kurulu’nda gündeme gelse de şapka işaretinin kaldırılması teklifi kabul edilmemişti.

Hayri Birler’in Milliyet Gazetesi’ndeki 29 Mart 1982 tarihli “İ’nin Üzerinde Şapka Olmalı Mı” başlıklı köşe yazısında Danışma Meclisi Genel Kurulu’nda yasa tasarısı görüşmesi yaparken şapkalı harf kullanımının tartışmaya yol açtığını, Danışma Meclisi üyesi Akif Erginay’ın TDK’nın şapka işaretini Türkçe’den çıkardığını belirttiğini, Hamza Eroğlu’nun şapka işaretini taşıyan bir kitabına Talim Terbiye Riyaseti tarafından kabul edildiğini ve ve kelimelerin düzeltme işaretiyle birlikte yazılması gerektiğini söylediğini aktarmıştı. Yazısının devamında Birler, Meclis’te oylama yapıldığını ve oylamayı “şapkalılar”ın kazandığını aktarmaktadır.

 

Hayri Birler’in Milliyet Gazetesi’ndeki 29 Mart 1982 tarihli “İ’nin Üzerinde Şapka Olmalı Mı” başlıklı köşe yazısı (Kaynak: Milliyet Arşiv)

 

Şapka İşaretinin Kaldırıldığı İddia Eden Yazarlar

T24’teki (K24) “İmla İle İmtihan” başlıklı 10 Kasım 2016 tarihli yazısında Seçil Epik, TDK’nın şapka işaretini bir kaldırıp bir geri getirdiğini iddia etme hatasına düşmüş:

"Peki TDK, bir gün öyle dediğine ertesi gün böyle derken, şapkalı a’lar bir kullanılır bir kaldırılır, kesme işareti bir var bir yok olurken yazarların, editörlerin ve eleştirmenlerin imla dünyasında neler oluyor?"

Oğuz Atay’ın arkadaşı Bülent Korman’a gönderdiği bir mektupta şapka işaretinin kaldırıldığı şöyle iddia edilmişti:

“(…) hastabakıcılık ediyor. (Ne biçim Türkçe!) Gelecek hafta Dr. Morgan beni görecek; muayene, filim filân (oysa Türkçede ‘şapkalar’ kalktı, değil mi? bizimki Eski Türkçe -eskidik oğlum eskidik)”

 

Hiç gerçekleşmediği hâlde yıllardır süregelen bu iddianın gerçekleşmiş gibi addedilmesi aslında Güney Afrika’nın eski lideri Nelson Mandela’nın mahpus kaldığı uzun yılların ardından hapishanede öldüğü yönünde oluşan yanlış yaygın algıyı temsil eden “mandela etkisi”nin bir diğer örneğidir.

* Klavyede şapkalı harf yapmak isteyenler için not: Windows yüklü bilgisayar kullanıcıları klavyedeki shift ve 3 tuşlarına bastıktan düzeltmek istenilen a, i ve u tuşlarına uzun basarak, Mac kullanıcıları alt+h kombinasyonunu aynı şekilde uygulayarak, mobil cihaz kullanıcıları ise klavyelerindeki a, i, u tuşlarına uzun bastıktan sonra şapkalı versiyonu seçerek şapkalı harfleri kullanabilirler.

 

şapka işareti kaldırıldı mı

Yorumunuzu yazınız...