Sahte Haber

Doç Dr. Mete Kazaz ve (Doğruluğu Ne? adlı doğrulama platformunun kurucusu) Dr. Selman Selim Akyüz, Sahte Haber adlı kitaplarında çağımızın hastalığı hâline gelen yanlış bilgi sorununa ağırlıklı olarak betimleyici bir yöntemle eğilmişler.

İngilizce “fake news” olarak adlandırılan olgunun Türkçe karşılığı olarak kullanılan “Sahte Haber” kavramını kendine isim edinen kitap, (i) “Geleneksel Medyadan Sosyal Medyaya Sahte Haberin Hikâyesi”, (ii) “Haber, İdeoloji ve Çerçeveleme” ve (iii) Türkiye’de 24 Haziran 2018 Cumhurbaşkanlığı ve Parlamento Seçimleri Öncesi Yayınlanan Sahte Haberlerin Değerlendirilmesi” şeklinde 3 bölümden oluşuyor. Birinci bölümde, geleneksel medyadan yeni medya ve sosyal medyaya doğru olan değişim ve bu değişimin beraberinde getirdiği sahte haber gibi olumsuzluklar ele alınmış. İkinci bölümde ise haber kavramına yönelik farklı yaklaşımlar ve haberin ideoloji ile ilişkisine değinilmiş. Üçüncü bölümde ise 2018 Cumhurbaşkanlığı ve Parlamento seçimleri sürecinde gözlemlenen sahte içeriklere yönelik analiz paylaşılarak, sahte haberlere karşı atılabilecek adımlar aktarılmış.

Yapılan analizde seçim öncesi üretilen haberlerin etkileşim sayılarının Türkiye gibi alt kimliklerin fazla olduğu, terör örgütleri ve ideolojik yapılanmaların kolaylıkla taraftar bulduğu toplumlarda sahte ve manipülatif enformasyonun “işe yaradığı”nı işaret ettiği tespit edilmiş. “Alabildiğine kontrolsüz bir alan haline gelen yeni medya özgürlük alanlarını genişlettiğinden çok daha fazla insanların hem fikir ve haysiyet alanlarına hem de can güvenliklerine tehdit oluşturan bir mecraya dönüştüğü” vurgulanmış.

Kitaptan aldığımız notları, yazarlarının da izniyle, sizlerle paylaşmak istedik:

 

“Amerikalı sanatçı Orson Welles, 30 Ekim 1938’de, Marslılar’ın dünyaya saldırdığına dair bir radyo tiyatrosu yayınladı. Radyoda “olayı” duyanlar bunu gerçek sanıp sokağa fırladı. Ülke çapında panik çıktı. Sonradan yapılan araştırmalara göre 6 milyon kişi radyo tiyatrosunu dinlemişti. En az 1.200.000 kişi ise gerçekten çok korkmuş ve can güvenliğini sağlayabilmek için bulunduğu yeri terk etmeye çalıştı.”

 

“İletişim biçiminde önemli değişiklikler yaratan sosyal medya, sadece okuyucu/izleyici için değil aynı zamanda gazetecinin iş akışında da önemli değişiklikler yaratmıştır. Haber kaynağına ve haber bilgisine daha hızlı ulaşma, daha çeşitli haber kaynaklarından bilgi edinme, haberin içeriğini güncelleme gibi gazetecilik mesleğinin vazgeçilmez pratikleri konusunda önemli kolaylıklar sağlayan bu yenimecra, aynı zamanda gazeteci ürettiği haberle ilgili okuyucu/izleyici tepkisini anında alabilme olanağını da sağlamıştır. Herkesin içerik üretebildiği, ürettiği içeriği yayabildiği ve isteyen herkezin takma veya gerçek isimlerle var olabildiği bir ortam olması dolayısıyla sosyal medyanın, gazeteciler için bazı hisleri taşıdığı da belirtilmelidir.”

 

“Geleneksel olarak gazetecilere atfedilen pratikleri, Internet bağlantısı olan herkes dünyaya yapabilmesine olanak sağlayan sosyal medya en genel haliyle, kullanıcıların diğer kullanıcılarla çevrimiçi haber paylaşmasını sağlayan web sitelerini veya uygulamalarını ifade eder.”

 

“Geleneksel medyanın yayın organları çok büyük kitleleri kapsamaktadır. Tek taraflı olduğu için medya içeriğini okuyucuya da izleyeceği sunar ve karşılığında biz bunları tüketiriz. İçerik üzerine değişiklik yorum yapamaz ve içeriği yayınlayamayız.”

 

“Yeni medyanın özellikleri ve geleneksel medyadan farkları

  1. Etkileşim
  2. Ulaşılabilirlik
  3. Erişim
  4. Kullanım kolaylığı ve kaynak çeşitliliği
  5. Etkinlik
  6. Kalıcılık/Düzenlenebilirlik
  7. Geçişkenlik”

 

“Yeni medyanın beraberinde getirdiği olumsuzluklar

  1. Kontrolsüzlük
  2. Terör ve şiddete olanak sağlaması
  3. Gizlilik ihlalleri
  4. Bilgi güvenilirliği ve manipülasyon”

 

“Cambridge Sözlüğünde sahte haber; “Genellikle politik görüşleri üzerinde etki yaratmak amacıyla internet ya da diğer medyayı kullanarak yayılan haber gibi görünen düzmece, sahte hikayeler” olarak tanımlanmaktadır.”

 

“Sahte haberler genel olarak üç türde üretilmektedir:

– Zarar verme amacı olan ve bilinçli olarak üretilip yayılan sahte haberler

– Zarar verme ihtimali olan ama kullanıcıların doğruluğundan emin olmadan bilinçsizce yaydığı haberler

– Şakaya da eğlence amaçlı zararsız sahte haberler”

 

“Fake news yani sahte haberle birlikte çok kullanılmaya başlanan bir diğer kavram ise post-truth olmuştur. Kavramın Türkçe karşılığı konusunda henüz bir mutabakat olmamakla birlikte hakikat sonrası olarak çevirmekte ve önüne geldiği kavramın artık önemsiz olduğu anlamına dikkat çekilmektedir.”

 

“Oxford Üniversitesi Reuters gazetecilik enstitüsü tarafından yayınlanan dijital medya raporunda 37 ülkede özellikle haber medyası ile ilgili kullanıcı eğilimleri belirlenmeye çalışılmıştır. Sahte haber konusunda da çarpıcı bilgiler içeren raporda insanların saati habere en çok maruz kaldığı ülkelerin başında Türkiye‘nin geldiği ortaya konmaktadır.”

 

“Bir çok araştırmanın ortaya koyduğu gibi seçim, doğal afet, savaş gibi olağanüstü dönemlerde dezenformasyon içerikli haberlerde artış görülmektedir.”

 

“Sahte haberlerin üretimine bu kadar sık başvurulmasının en önemli nedeni etki ve hızlıdır. Motivasyon kaynağı ise politik karşıtlık ve manipülasyondur.”

 

Sahte haber üretme yöntemleri

  1. Gerçek bir haberi, bilgi ya da olayı çarpıtarak sahte habere dönüştürme
  2. Sahte haberin gerçek bir kurum, kişi ya da olaya dayandırılarak üretilmesi
  3. Sahte haberin sahte kurum, kişi ya da ajanslara dayandırılması
  4. Gerçek görseller üzerinde oynama/montaj yapılarak üretilen sahte haberler
  5. Farklı olayların görsellerini sahte haberlerde kullanılması
  6. Sahte kimlikle hesaplar üzerinden yapılan sahte paylaşımlar
  7. Herhangi bir kaynağa ya da kanda dayanmayan sahte haberler

 

“Haberle ilgili yapılan tüm araştırmaların sonucunda haberi ve haberin neye göre haber olarak seçildiği hala tek bir teori ile açıklanamamaktadır. Yapılan tüm çalışmalar D. M. White tarafından geliştirilen “eşik bekçiliği” kuramı içinde kavramsallaştırılabilmektedir. Haberler, eşik bekçileri olan, başta medya patronu olmak üzere, yayın yönetmeni, yazı işleri müdürü ve muhabirlerin kararları ile haber konusunun, içeriğinin ve denetleyen kişilerin etkisiyle seçilmektedir.”

 

“Medya ve haber açısından yapılan çalışmaları eleştirel ve liberal Çoğulcu yaklaşımlar olarak iki başlıkta toplamak mümkündür. Eleştirel yaklaşım içinden yapılan haber araştırmaları için, ideolojik üretim ve bunun alımlanması önemlidir. Liberal Çoğulcu yaklaşım iste medyayı Çoğulcu demokrasilerde yasama, yürütme ve yargı‘dan sonra yasal olarak olmasa da 4.  güç olarak kabul eder. Bu kabulde, medyanın Siyasal iktidari gözetleyip denetlemesi ve düşünce pazarı oluşturması gibi işlevleri bulunmaktadır.”

 

“Haberlerin toplumsal üretiminin üç yönü vardır.

İlki bürokratik olarak örgütlenen medyanın belli tip ve kategorilerde haber üretmesidir.

İkincisi, bu kategorilerde olayların seçimi ve sıralanmasını Öneren haber değerleridir.

Son olarak da olayların medya tarafından bir anlam ifade edecek biçimde dönüştürülmesi sırasında tanımlama ve kavramsallaşma sürecidir. Bu aşamada haberler yeniden üretilir ve kurgulanan gerçekler olarak izleyicilere sunulur.”

 

“Medya, var olduğu tarihten bu yana egemen ideolojiyle her zaman ilişki içinde olmuştur. Bu egemen ideolojinin kaynağı ise egemen güçlerdir ve medya toplumdaki egemen güçlerin değerlerini ve ediyor işlerini sürekli olarak topluma ileterek işlemekte, toplumla iletişime geçebilmektedir.”

 

“John B. Thompson’ın belirlediği, medyada ideolojinin işlemesi için beş genel yöntem bulunmaktadır.

Birleştirme: Birbirinden bağımsız olan kişilerin olası bir problem karşısında aynı duruşu sergileyebilmeleridir.

Parçasallaştırma: Egemenler ve egemenin ideolojisini kabul edenler, sistemin merkezini oluştururken sistemin karşısındakiler düşmanlaştırılmaktadır.

Şeylestirme: Var olanın doğallaştırılmasıdır. Medya algıyı oluşturarak, mevcut durum hakkında resmi bir görüşün geliştirilmesini amaçlamaktadır.

Gizleme/ Gizemleştirme: Olayı özü saklanıp ilgiyi başka yere kaydırmak amaçlanmaktadır.

Meşrulaştırma: Toplumdaki haksız oluşumların, eşitsizliklerin doğal olarak algılanıp, benimsetilmesi amaçlanmaktadır.”

 

“Sahte Haberlerle Nasıl Baş Edilir, Doğruya Nasıl Ulaşılır?

1.Sosyal medya platformları, doğrulama platformlarıyla daha aktif bir ilişki kurmalıdır.
2.Hükümetler ifade özgürlüğünü tehlikeye atmadan sahte haberle mücadeleye yönelik düzenlemeler yapmalı ve bu alanda faaliyet gösterecek birimlerini güçlendirmelidir.

3.Sahte haberlerin üretimi konusunda caydırıcı cezalar ile önlenmeye çalışılmalıdır.

4.Hükümetler, haber ve bilgi güvenliği alanında faaliyet gösteren sivil inisiyatif ve doğrulama platformlarını desteklemelidir.

5.Ana akım medya kuruluşları ile medya alanında faaliyet gösteren konsey ve kuruluşlar, sahte haberle mücadeleye yönelik birimler oluşturmalıdır.

6.İnternet ve sosyal medya kullanıcılarının sahte habere karşı daha duyarlı hale getirilmesine yönelik bilgilendirme ve bilinçlendirme çalışmaları yapılmalıdır.

7. Üniversitelerde yeni medya bölümlerinin açılması ve bu alana yönelik araştırmaların artırılması teşvik edilmelidir.

8.Kamu kuruluşlarıyla eş güdüm artırılarak sahte haberlerin etki gücünün azaltılması için daha hızlı bilgi akışının sağlanması gerekmektedir.”

 

“Yeni medya anonim olmaya imkan sağladığı için geleneksel medyadaki yanlış bir üretilmiş bilginin doğuracağı sonuçlardan, hukuki ve etik kaygılardan bir uzaklaşma söz konusudur. Gerçeğin ortaya çıkması bile artık önem arz etmemektedir. Çünkü yalan, gerçekten daha çok alıcı bulmakta, daha hızlı yayılmakta, gerçek ilgi görmemektedir.”

 

“Sahte haberler toplumlardaki ayrışmanın hem nedeni hem sonucudur. Ayrışmalar, sınırların belirginleşmesi terör örgütlerine, marjinal ideolojik gruplara ve siyasi hareketlerin işine yaramaktadır. Düşmanlaştırma ve şeytanlaştırma kendi taraftarlarının bağlılığını adeta garanti etmektedir.”

 

“Üretenler; doğruyu, gerçeği kendine rehber edinmek, sahte haberle savaşmak, kullanıcılar da sorgulamak ve doğruyu arayıp karşıtının elindeki sahte haber silahını etkisizleştirmek yerine aynı silahtan kendisi de edinme ve kullanma tuzağına düşmektedir. Her ne kadar siyasi kamplara ait sosyal medya kullanıcılarının sahte haber üretme motivasyonları ve ortaya çıkan rakamlar arasında farklılıklar olsa da çalışmanın da ortaya koyduğu gibi sahte haberler her kesimde üretim ve dolaşım açısından ciddi ilgi görmektedir.”

 

 

* Kapak Görseli: Doğruluğu Ne?

Yorumunuzu yazınız...