Jandarma Kelimesinin Kökeni

Bilindiği üzere jandarma, kırsal bölgeler başta olmak üzere polisin bulunmadığı bölgelerde görev yapan iç güvenlikten sorumlu askerî statülü bir kolluk kuvvetidir.

İç güvenlikten sorumlu asayiş zabıtası niteliğinde jandarma tarzı birlikler eski dönemlerden bu yana her ülkede görev yapmakta. Jandarmanın kökenini belirli bir ülkeye dayandırmak güç olsa da, jandarma sözcüğünün kökünün izini sürmek mümkün.

 

Jandarma Kelimesinin Anlamı

Jandarma sözcüğü hakkında Türk Dil Kurumu (TDK) ve Dil Derneği tarafından sunulan tanım şu şekildedir:

  1. isim, askerlik Yurt içinde genel güvenliği ve kamu düzenini korumakla görevli, yasa ve nizamların koyduğu hükümlerin yürütülmesini ve bunlara dayanan hükûmet emirlerinin yerine getirilmesini sağlayan silahlı askerî kuvvet.
  2. isim, askerlik Bu kuvvette görevli olan kimse.
  3. sıfat, mecaz Açıkgöz. Uyanık.

 

Jandarma Kelimesinin Kökeni

Kökenine dair yaygın şekilde kabul gören açıklama, jandarma kelimesinin Fransızca “silahlı insanlar” anlamına gelen “gens d’arme” tanımından türeyen “gendarme” kelimesine dayandığı yönünde.

Latince “arme” sözcüğü “silâh”, “gens” sözcüğü ise “soy, kavim, insan topluluğu” anlamını taşımaktadır.

Diğer birçok ülkede de işlevi benzer olan jandarma kuvvetlerinin Fransızca kökenli sözcük üzerinden isimlendirildiği görülmektedir. Örneğin, Prusya jandarması “feldgendarmerie” ismiyle bilinmektedir. Öte yandan, iç kolluk kuvvetlerini jandarma yerine farklı isimlerle niteleyen ülkeler de mevcut. Örneğin, İtalya’da Carabinieri ve İspanya’da Guardia Civil.

Jandarma kelimesinin kökenine dair alternatif açıklamalar da mevcut.

Halk dilinde candarma/cenderme şeklinde söylenen jandarmanın Farsça “candar” (ﺟﺎﻧﺪﺍﺭ) kelimesinden türetildiği iddialar arasında. Bu iddiaya göre Farsça “silâh” anlamındaki “cân” ve “tutan” anlamındaki “dâr” kelimelerinin birleşimiyle oluşan “cândâr” sözcüğü jandarmanın kökenini oluşturmaktadır (Candar sözcüğünün canlı, diri anlamı da bulunmaktadır). Bu unvanın daha sonra 17. yüzyılda Fransızcadan dilimize geçen jandarma sözcüğüne evrildiği öne sürülmektedir. Emîr-i cândâr unvanıyla bazı İslâm devletlerinde hükümdar ve sarayını korumakla görevli muhafızların görev yaptığı belirtilmektedir. Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular, Hârizmşahlar, Eyyûbîler ve Memlükler gibi ülkelerde candar unvanlı hükümdarın ve sarayın güvenliğini sağlamaktan sorumlu kuvvetlerin istihdam edildiği bilinmektedir. Anadolu Selçuklu Devleti’nin süvarilerden müteşekkil candar adlı bir muhafız birliğine sahip olduğu aktarılmaktadır. Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkılışından sonra Kastamonu ve çevresinde Şemseddin Candar tarafından kurulan Candaroğulları Beyliği de ismini bu birlikten almaktadır (Güray Alpar (2013). “Güvenliği Sağlanmasında Bir Kolluk Kuvveti Olan Jandarmanın Geçmişten Günümüze Rolü ve Dünadaki Konumu”. Güvenlik Bilimleri Dergisi, Mayıs 2013, 2(1), 79-106).

Sözlüklerde ise candar ile candarma / jandarma kelimeleri birbirinden farklı biçimde aktarılmaktadır.

Örneğin (İlhan Ayverdi (2005). Asırlar boyu târihî seyri içinde misalli büyük Türkçe sözlük, 1. cilt. Kubbealtı Neşriyatı):

CANDAR ( lal ) sıf . ( Fars . căn “ ruh ” ve dār “ sâhip olan , taşıyan görevlilere verilen isim , bir çeşit askerî muhafız ; düzeni ve huzuru sağlamakla görevli kimse .

 

CANDARMA i . halk ağzı . Jandarma

Jandarma için TDK Sözlüğü’nde İtalyanca “gendarme”, Dil Derneği ve Nişanyan Sözlük’te Fransızca “gendarme” sözcüğü köken olarak sunulmaktadır.

Bu açıklamalar ışığında, her ne kadar aralarında anlam ve ses benzerliği bulunsa da jandarma sözcüğünün kökeninin candar sözcüğüne dayanmadığı, sözcüğün kökeninin Fransızca “silahlı insanlar” anlamına gelen “gens d’arme” tanımına dayandığı belirtilebilir.

Jandarma sözcüğünün “nazik ordu” ifadesine dayandığı da son dönem uydurması.

Jandarma sözcüğünün kökeninin İngilizce “nazik, kibar” anlamındaki “gentle” ve “ordu” anlamındaki “army” sözcüklerinin birleşimine dayandığı iddiasının sosyal medya ve internet forumlarında yayılmaya başladığını görüyoruz.

 

“jandarma: gentle ve army kelimelerinin birleşimidir, ya da olmasa bile latincelerinin.”

 

jandarma gentle army

 

Yukarıda da aktarıldığı üzere jandarma sözcüğü -iddia edilenin aksine- “gentle” ve “army” sözcüklerinin birleşimiyle oluşturulmamıştır. Jandarma sözcüğündeki “jan” sesi Latince kökenli Fransızca “insanlar” anlamındaki “gens” kelimesinden gelmektedir.

 

Jandarma Teşkilâtımızın Tarihçesi

Günümüzde İçişleri Bakanlığına bağlı olarak çalışan Jandarma teşkilâtının tarihçesi hakkında Jandarma Genel Komutanlığı şu bilgileri sunmaktadır:

Osmanlı İmparatorluğu’nda Yeni Çeri Birliği’nin 1826’da kaldırılmasıyla, Asakir-i-i Muntazâma Mansure, Asakir-i-i Muntazâma Hassa ve 1834’te Asakir-i Redîfe askeri organları Anadolu ve Rumeli’nin bazı illerinde güvenliğin sağlanması ve kamu düzeninin korunması amacıyla kurulmuştur. Bu birlikler Jandarma’nın temelini oluşturmakla beraber, Jandarma terimi ilk defa 1839’da Tanzimat Fermanı’nın ilanını takip eden yıllarda yayımlanan tatbik kararnamelerinde görülür. Tanzimat Fermanının ilan edildiği 1839 yılı ile Asakir-İ Zaptiye Nizamnamesi (Askeri Kolluk Tüzüğü)’nin yürürlüğe girdiği 14 Haziran günü birleştirilerek, 14 Haziran 1839 tarihi, Jandarma’nın kuruluş tarihi olarak kabul edilmiştir.

 

1879 yılında ise, Türk Jandarması günümüzde kullanılan şekli ile Jandarma adını almıştır.

 

29 Ekim 1923’te Cumhuriyetin ilanından sonra,  Jandarma teşkilatında yenileştirme çalışmaları başlatılmıştır. Bu kapsamda; Jandarma Bölge Müfettişlikleri ve İl Jandarma Alay Komutanlıkları yeniden teşkilatlandırılmış ve Seyyar Jandarma Birlikleri güçlendirilmiştir.
2016 yılında 668 sayılı kanun hükmünde kararname ile 2803 sayılı Jandarma Teşkilat, Görev ve Yetkileri Kanunu 4’üncü maddesinde yapılan değişiklik ile Jandarma Genel Komutanlığı İçişleri Bakanlığına bağlanmıştır.

 

1 Yorum

  1. Can: adam, insan
    Dar: silah demektir.
    Candar ise silahlı adam demektir.
    Zaten fransızlar da jan: adam ve arm: silah diyorlar.
    Daha nasıl bir benzerlik olabilir.

Yorumunuzu yazınız...