Paylaşılan Görselin Dünyanın İlk Kağıt Parasına Ait Olduğu İddiası Doğru Değil
Sosyal medyada tarihin ilk banknotuna ait olduğu iddiasıyla aktarılan görsellerin aslında Orta Çağ Çin’inde kullanılan banknotlardan yeni tarihli olduğuna değineceğiz…
Tarihte deniz kabuğundan kıymetli metallere kadar birçok varlık değişim aracı olarak kullanılmıştı. Sikke biçimindeki paranın ilk öncüleri önce Hindistan’da, daha sonraları Babil ve Çin’de tüccarlar tarafından kullanılan üzerlerine damga vurulmuş değerli maden külçelerdi. Sikke biçimindeki paralar ise ilk kez M.Ö. 7. yüzyılda Batı Anadolu’da, antikçağın ticaret yolları üzerine kurulan Lidya’da ortaya çıkmıştı (Şevket Pamuk (2017). Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi. Türkiye İş Bankası Yayınları. 3. Basım. İstanbul).
Mevcut bilgilere göre, tarihin ilk kâğıt parası M.S. 9. yüzyılda Çin’de basılmıştır.
M.Ö. 118 yılında deri para kullanan Çinliler bir ilki gerçekleştirerek M.S. 806 yılında kâğıt para kullanmaya başlamıştı.
Ming Hanedanı’ndan İmparator Zhu Yuanzhang (Ming Taizu) (1368-1398) döneminde 1 kuan yani 1000 bakır para karşılığı çıkarılan 34 cm x 22 cm ölçülerindeki paranın, tamamen banknot tabanlı para sisteminin ilk örneğini teşkil ettiği değerlendirilmektedir.
Batı’da ilk kâğıt paranın kullanılması 1660 yılına rastlıyor.
Günümüzde kullanılan banknotlara en yakın kâğıt para 1660 yılında İsveç’te basılmış.
İsveç’in ilk bankası olan Stockholms Banco’nun kurucusu Johan Palmstruch tarafından 1660 yılında (bir karşılığa bağlanmaksızın) çıkarılan mevduat sertifikaları kısa süre içerisinde yaygınlık kazansa da 1664 geri çağrılarak sonlandırılmıştı.
1690’lı yıllarda ABD’de Massachusetts Hükümeti, İngiltere’de ise kuyumcular tarafından kâğıt para basılmış ve dolaşıma çıkarılmıştı.
Sosyal medyada dünyanın ilk kâğıt parasına ait olduğu iddiasıyla paylaşılan yukarıda görsel ise 1690 yılında ABD kolonileri tarafından çıkarılan kâğıt paraya dair eski döneme yönelik illüstrasyonu yansıtıyor.
Piyasa değerleri maden içeriklerini yansıtan gümüş ve altın sikkeler ile devletin kendilerine verdiği itibari değerle tedavül edilen bakır sikkeler 17. yüzyıldan itibaren devletlerin finansman ihtiyacı nedeniyle yerini itibarî paralara bırakmıştı. 1694 yılında İngiliz Merkez Bankası ve daha sonra diğer ülke merkez bankalarının kurulması ile karşılık ödeme taahhüdü bulunmayan kâğıt para sistemi yayınlaşmıştı.
Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk kâğıt para Padişah Abdülmecid döneminde 1840 yılında (“Para Yerine Geçen Kağıt” anlamına gelen) “Kaime-i Mu’teberiyye-i Nakdiyye” adı ile çıkarılmıştı. Aslında Kaime-i Nakdiye-i Mutebere”ler, “banknot” olmaktan ziyade, %12,5 faizli borçlanma senedi yapısıyla aslında bir “hazine bonosu” niteliğindeydi. Elde hazırlanan ve her birine resmî mühür basılan kaimelerin kolay taklit edilmesi ve duyulan güvenin azalması nedeniyle 1842 yılından sonra matbaada basılmaya başlanmıştı.
Osmanlı Devleti, 1863 yılında kağıt para ihracı imtiyazını 30 yıl süre ile İngiliz ve Fransız ortak sermayesi ile kurulan Osmanlı Bankası’na bırakmıştı. Birinci Dünya Savaşı esnasında Osmanlı hükûmetinin avans ve banknot basma isteğini Osmanlı Bankası’nın geri çevirmesi üzerine, hazinedeki altın ve Alman Hazine bonoları karşılık gösterilerek “Evrak-ı Nakdiye” adı altında farklı bir banknot çıkarılmıştı.
Kâğıt para bastırma güçlüğü nedeniyle Osmanlı Bankası banknotları ile Osmanlı evrak-ı nakdiyeleri Türkiye Cumhuriyeti’ne de intikal ederek 1927 yılı sonuna kadar tedavülde kalmıştı.
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin (TBMM) kabul ettiği 30 Aralık 1925 tarihli ve 701 sayılı “Mecvut Evrak-ı Nakdiye’nin Yenileriyle İstiblaline Dair Kanun” ile Cumhuriyet’in ilk banknotlarının basımının gerçekleştirilmesi kararlaştırılmıştı. Oluşturulan komisyonun çalışmaları neticesinde 1, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1000 liralık küpürlerden oluşan bankotların basılması kararlaştırılmıştı. Birinci emisyon grubunu teşkil eden bu banknotlar bir İngiliz firması olan Thomas De La Rue’ye bastırılmıştı. Cumhuriyetin ilanından sonra basılan ilk banknotlar 5 Aralık 1927 tarihinde tedavüle sunulmuştu. Evrak-ı nakdiye isimli mevcut Osmanlı kâğıt paraları ise 4 Aralık 1927’de dolaşımdan çekildi ve 4 Eylül 1928’de tedavülden kaldırılmıştı. Ana metinleri Osmanlı Türkçesiyle küpür değerleri ise Fransızca bastırılan bu banknotlar 1928 yılında gerçekleştirilen Harf Devrimi’ne rağmen finansman sıkıntısı nedeniyle 1937 yılına değin sirkülasyonda kalmıştı (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (2012). Türkiye’de Banknot Basımının Tarihçesi – Banknot Üretim Süreci ve Emisyon Politikaları. Sf: 4-5).
