Damacana Sözcüğünün Kökeninin, Şişenin Şeklinin İlk Cam Damacanayı Yapan Jean Adlı Fransız Cam Ustasının Eşine Benzemesinden Hareketle “Jean’ın Karısı” Anlamındaki “Dame de Jean” Tanımına Dayandığı İddiası Doğru Değil

Yanlış İddia

 

Su veya içki gibi sıvıları taşımaya ve saklamaya yarayan, dar ağızlı, şişkin karınlı büyük şişeler için kullanılan “damacana” isminin Fransız cam ustası Jean’ın eşinin vücut şeklinden esinlenerek oluşturulduğu iddiası giderek yayılıyor.

 

damacana-deam-a-jean

 

Sunay Akın’ın anlatımını ile bu iddia bir hayli yaygınlaştı.

 

Sunay Akın: “Fransız cam ustası Jean büyük bir şişe yapar. Arkadaşları bu şişeyi şişman karısına benzetirler. Dame de Jean dilimizde “damacana” bilinir!”

 

damacana-dama-de-jean

 

Yine Sunay Akın’ın damacana kelimesinin kökeninin Fransızca “Jean’ın eşi” tanımına dayandığı anlatımı sosyal medyada “bu bilgiye çok hazırlıksız yakalandım” nidasıyla paylaşıldı ve büyük ilgi çekti.

Bahsi geçen anlatımında Akın’ın kullandığı ifadeler şöyleydi:

“Dünya tarihinde çok ünlenen şişe yapımcılarından biri de Fransız Jean’dır. Jean dilimizde çok anımsanır. Nasıl mı? Jean çok büyük kocaman adeta devasa bir şişe yapmak ister. Ve bunu başarır. Hiç de kolay değildir. Camı o kıvama getirmek o kadar büyük bir şişeye dönüştürmek hiç ama hiç kolay değildir. Ve Jean bunu başarır. İftiharla arkadaşlarını çağırır. Arkadaşları o devasa şişeyi görünce ‘aaa’ derler ‘Jean bu senin karına benziyor”. Gerçekten de Jean’ın karısı oldukça yapılı iri kıyım bir kadındır. Jean’ın karısı. Yani Fransızcası “Dame a Jean”. Türkçemizde damacana olarak anılır. Hepimizin bildiği o devasa şişe damacana aslında o Fransız şişe ustası Jean’ın karısından başka bir şey değildir.”

 

damacana-jeanin-karisi-dame-a-jean

 

Damacana sözcüğünün Jean adlı Fransız cam ustasının eşinin vücut şeklinden esinlenerek “Jean’ın eşi” anlamındaki “dame-jeanne” (ya da “bayan Jane”) tanımından türetildiği aktarımı gerçeği yansıtmıyor.

Çünkü, içme suyunun taşınması ve depolanması için kullanılan büyük kap için kullanılan damacana kelimesinin etimolojik kökeni net değil.

Fransız cam ustası Jean’ın eşi, yani “dame-jeanne” ifadesinden “damacana” sözcüğünün türediği iddiası aslında bir yakıştırma. Bu anlatıyı doğrulayacak bir kaynağa rastlanamıyor.

17. yüzyılda Fransa’da kullanılan “dame-jeanne” teriminin “demijohn” olarak İngilizce’ye ve diğer dillere geçtiği belirtilmektedir (Hensleigh Wedgwood (1855). “On False Etymologies“. Transactions of the Philological Society. 6. Sf: 70).

Etymology Online gibi kaynaklar da damacananın kökeninin “şişkin gövdeli ve dar boyunlu büyük şişe”nin şeklinin 17. yüzyılda dönemin elbisesiyle şişman bir kadınını çağrıştırdığı atfının bir kelime oyunu olduğunu aktarmaktadır.

Damacana kelimesi, Akdeniz dillerinde yaygın olarak kullanılır. Türkçemize İtalyanca “damigiana” sözcüğünden geçtiği aktarılır.

TDK, “su gibi sıvıları taşımaya yarayan, dar ağızlı, şişkin karınlı, genellikle hasır veya plastik sepet içinde korunan büyük şişe” olarak tanımladığı damacana sözcüğünün kökeninin İtalyanca “damigiana” kelimesine dayandığını aktarmış.

Nişanyan Sözlük ise damajana sözcüğünün kökeni hakkında şu açıklamayı sunmuş:

İtalyanca damigiana “büyük ve enli su şişesi” sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük Fransızca aynı anlama gelen dame-jeanne sözcüğü ile eş kökenlidir. Bu sözcük Provansal aynı anlama gelen damajana sözcüğü ile eş kökenlidir.

İlk kez 16. yy sonlarında kaydedilen Fransızca sözcüğün etimolojisi belirsizdir; Dame Jeanne (“bayan Jeanne”) biçiminin yakıştırma olduğu açıktır. İngilizce demijohn (aynı anlamda) Fransızcadan alınmıştır.

İsmet Zeki Eyuboğlu da Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü‘nde (1991), Hasan Eren de Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü‘nde damacana kelimesi için İtalyanca damagiana sözcüğünü köken olarak işaret eder.

Damacana sözcünün Fransızcaya Farsçadan geçtiği de bir başka iddia.

Damacananın kökenine dair alternatif bir etimolojik açıklama İran’ın Damgan kentinin isminden geldiğine yönünde.

Henri Lammens (1862-1937), Fransızcaya Arapçadan geçen kelimeleri derlediği 1890 yılında kaleme aldığı “Remarques Sur Les Mots Français Dérivés de L’Arabe” adlı kitabında (Sf: 94) Farsça kökenli sözcüğün Arapçadan Fransızcaya geçtiğini belirtmiş.

 

dame-jeanna

 

Farsça “koca, büyük” anlamındaki “dama” ve “su kabı, su içme kabı” anlamındaki “cana” kelimelerinin birleşimiyle oluşan “büyük su kabı” anlamındaki “damacana” sözcüğünün oluştuğunun da ileri sürüldüğü görülebiliyor.

Ayrıca, 1 galon için “yarım John” anlamında “demi-John” ifadesinden türediği ya da bu cam kabı Napoli Kraliçesi 1. Joanna’nın bulması nedeniyle bu isimlendirmenin yapıldığı da diğer zorlama iddialar.

 

* Matara sözcüğünün de çelik şişe üreten Japon ustanın eşinin vücut şekliyle bir ilgisi bulunmuyor. (🙃)

 

Yorumunuzu yazınız...