Bütçe Meclis’ten geçemezse, yeni bütçe kanunu kabul edilinceye kadar bir önceki yılın bütçesi yeniden değerleme oranına göre artırılarak uygulanır
Cumhurbaşkanının Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) sandalye sayısında çoğunluk desteğine sahip olmaması durumunda yürütme ile yasama arasında görüş farklılığı ile birlikte çatışmanın yaşanması olası bir durum.
“Topal ördek” (“lame duck”) olarak nitelenen, yürütme gücü akamete uğramış, Meclis çoğunluğu elinde olmayan Cumhurbaşkanı için en büyük güçlüklerden biri Meclis’e sunacağı bütçe kanununu geçirmek olacak.
14 Mayıs 2023 tarihinde gerçekleşen 28. dönem milletvekili seçiminde Cumhur İttifakı’nın çoğunluğu elde etmesiyle, 28 Mayıs 2023 günü düzenlenecek Cumhurbaşkanı seçiminin 2. turunu Millet İttifakı adayı Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu’nun kazanması hâlinde bu durumun oluşması kuvvetle muhtemel.
Meclis ile Cumhurbaşkanı’nın pozisyonlarının ayrışması durumunda bütçe kanununun kabul sürecinde yaşanabilecek görüş ayrılığı dile getirilirken “Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi” ile getirilen bir yeniliğin gözden kaçtığı görülüyor.
Sanayi ve Teknoloji Bakanı Mustafa Varank, Cumhur İttifakı’nın Meclis’te çoğunluğa sahip olduğu ortamda Kemal Kılıçdaroğlu’nun Cumhurbaşkanı seçilmesi hâlinde Meclis’ten bütçe kanununu geçirme şansına sahip olmadığını vurgulamış.
Bakan Varank’ın seçim bölgesi Bursa’da yaptığı ziyarette bu iddiasını şu ifadelerleileri sürmüş:
“Millet çarkların doğru işlemesinin istikrardan geçtiğinin farkında. Onun için de yürütmeyle yasamanın uyum içerisinde çalışması lazım. Baktığınızda Kemal Kılıçdaroğlu’nun verdiği sözleri artık yerine getirme şansı yok. Çünkü verdiği sözlerin hepsi kanun gerektiriyordu. Meclis’ten yasa çıkarmayı gerektiriyordu. Dolayısıyla hiçbir taahhüdünü yerine getirmeyeceği artık tescillenmiş oldu ama sadece bununla da değil, yürütmeyle yasama, ahenk içerisinde çalışmazsa bu ülkede gene sıkıntı çıkar. Şu anda yürütmenin başka bir ittifakta, yasamanın başka bir ittifakta olduğu sistemde emin olun bir Cumhurbaşkanı, Meclis’ten bütçesini bile geçiremez. Çünkü bütçe kanunla yapılır. Bu kanunu da Meclis’ten geçirebilirsiniz. Artık Kılıçdaroğlu’nun Meclis’ten bütçe kanunu geçirme şansı bile kalmamıştır. Dolayısıyla vatandaşlarımız 28 Mayıs’ı en güzel şekilde değerlendirecektir. Burada bir kaosa müsaade etmeyecektir. İnşallah 28 Mayıs’ta Sayın Cumhurbaşkanımızı yine Türkiye gemisinin kaptan köşküne oturtacak, dümeni ona teslim edecektir. Biz buna yürekten inanıyoruz.”
İLAVE: Cumhurbaşkanı Erdoğan da 26 Mayıs 2023 günü katıldığı TV yayınında bu iddiayı şu sözlerle dile getirdi:
“Dün (Kılıçdaroğlu) vatandaşlara SMS göndermiş. Kendisi seçilirse vatandaşın kredi kartı borçlarını hazine devralacakmış. Bu nasıl yalan? Sen şu anda neyin hesabını yapıyorsunuz? Bütçeyi nerenin onayıyla çıkaracaksın? Parlamentoda 323’le Cumhur İttifakı var. Bütçe Komisyonda ne yapacaksın? Onlar da Cumhur İttifakı’nda. Cumhur İttifakı sana yol vermedikçe bunu geçiremezsin. Milleti aldatma. Buralardan bunu geçirmen lazım. Buraya Cumhur İttifakı hakim olduktan sonra bunu nasıl yapacaksın? Bol keseden atıyor. Milletimizi kandırma. Hesap uzmanıymış. Senin her yerin hesap uzmanı olsa ne yazar. Komisyon ne iş yapar parlamento ne iş yapar, öğren.”
Topal ördek konumundaki, yani Meclis’te partisi ya da ittifakı çoğunluğu sağlayamadığı için bütçe kanununu geçiremeyen bir Cumhurbaşkanı bir önceki yılın bütçesini yeniden değerleme oranına göre artırabilir.
Parlamenter sistemde hükûmet tarafından Meclis’e sunulan bütçe kanunun onaylanmaması, hükûmet açısından güvenoyunun alınamaması anlamına gelmekteydi.
2018 yılında Cumhurbaşkanlığı hükûmet sistemine geçilmesiyle merkezi yönetim bütçe kanun teklifinin hazırlanması, sunulması ve Mecliste görüşülmesi aşamalarına ilişkin ilgili mevzuatta değişiklikler yapılmıştı.
Cumhurbaşkanlığı hükûmet sistemi ile birlikte bütçe kanunu TBMM‘den geçemezse yeni bütçe kanunu kabul edilinceye kadar bir önceki yılın bütçesinin yeniden değerleme oranında artırılarak uygulanması mümkün kılınmıştı.
Yeni sisteme göre merkezî yönetim bütçe kanununun süresinde yürürlüğe konulamaması halinde ise geçici bütçe kanunu çıkarılmaktadır. Geçici bütçe ödenekleri, bir önceki yıl bütçe başlangıç ödeneklerinin belirli bir oranı esas alınarak belirlenir. Geçici bütçe kanununun da çıkarılamaması durumunda, yeni bütçe kanunu kabul edilinceye kadar bir önceki yılın bütçesi yeniden değerleme oranına göre artırılarak uygulanmaktadır (Yeniden değerleme oranı, bir önceki yılın aynı dönemine göre Türkiye İstatistik Kurumunun yurt içi üretici fiyat endeksinde meydana gelen ortalama fiyat artış oranıdır. TÜFE ve ÜFE fiyat endekslerindeki artışın ortalaması ((TÜFE+ÜFE)/2) alınarak yeniden değerlemeyle bütçe kalemleri cari yıl için yeni bütçe kabul edilene kadar otomatik olarak oluşur).
Cari yıl bütçesinin yürürlüğe girmesiyle geçici bütçe veya yeniden değerleme oranına göre artırılarak belirlenen bütçe uygulaması sona erer ve o tarihe kadar yapılan harcamalar ve girişilen yüklenmeler ile tahsil olunan gelirler cari yıl bütçesine dâhil edilmektedir.
Merkezi yönetim bütçe kanun teklifinin Bakanlar Kurulu yerine Cumhurbaşkanı tarafından mali yılbaşından en az 75 gün önce TBMM’ye sunulacağı düzenlenmiştir.
Anayasa bütçe kanun teklifi ile kesin hesap kanun teklifini görüşme ve kabul etme görevini TBMM’ye vermektedir. Bütçe kanun teklifi önce Bütçe Komisyonunda elli beş gün içinde görüşülüp kabul edilmekte sonra Genel Kurulda görüşülüp malî yılbaşına kadar karara bağlanmaktadır.
Bütçe görüşmeleri sırasında milletvekilleri Genel Kurulda gider artırıcı veya gelirleri azaltıcı önerilerde bulunamamaktadır.
Cumhurbaşkanı, hangi kurumun ne kadar kaynak harcayabileceğini öngören bütçe kanunu teklifini hazırlar. TBMM bu bütçe teklifini onaylar yahut onaylamaz. Onaylamaması durumunda önceki yılın bütçesi yeniden değerleme oranında artırılarak uygulanır.
Cumhurbaşkanı -eskiden olduğu gibi- bütçe kanunlarını kısmen veya tamamen uygun bulmayarak bir daha görüşülmek üzere TBMM’ye geri gönderemez. Yani yeni sistemde Cumhurbaşkanının, kendi maliye politikasını akamete uğratabilecek değişiklikleri veto etme yetkisi bulunmuyor. Cumhurbaşkanı tarafından teklif edilen bütçe kanununu TBMM’de muhalefet partilerinin çoğunlukta olması ve bu çoğunluğun bütçeyi, Cumhurbaşkanının tasarladığı maliye politikasının tam tersi yönde değiştirmesi olasılık dahilindedir.
Anayasamızdaki “bütçe ve kesin hesap” başlıklı 161. madde şu şekilde:
MADDE 161- (Değişik: 29/10/2005-5428/3 md.; 16/4/2017-6771/15 md.)
Kamu idarelerinin ve kamu iktisadî teşebbüsleri dışındaki kamu tüzel kişilerinin harcamaları yıllık bütçelerle yapılır.
Malî yıl başlangıcı ile merkezi yönetim bütçesinin hazırlanması, uygulanması ve kontrolü ile yatırımlar veya bir yıldan fazla sürecek iş ve hizmetler için özel süre ve usuller kanunla düzenlenir. Bütçe kanununa, bütçe ile ilgili hükümler dışında hiçbir hüküm konulamaz.
Cumhurbaşkanı bütçe kanun teklifini, malî yılbaşından en az yetmiş beş gün önce, Türkiye Büyük Millet Meclisine sunar. Bütçe teklifi Bütçe Komisyonunda görüşülür. Komisyonun elli beş gün içinde kabul edeceği metin Genel Kurulda görüşülür ve malî yılbaşına kadar karara bağlanır.
Bütçe kanununun süresinde yürürlüğe konulamaması halinde, geçici bütçe kanunu çıkarılır. Geçici bütçe kanununun da çıkarılamaması durumunda, yeni bütçe kanunu kabul edilinceye kadar bir önceki yılın bütçesi yeniden değerleme oranına göre artırılarak uygulanır.
Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Genel Kurulda kamu idare bütçeleri hakkında düşüncelerini her bütçenin görüşülmesi sırasında açıklarlar, gider artırıcı veya gelirleri azaltıcı önerilerde bulunamazlar.
Genel Kurulda kamu idare bütçeleri ile değişiklik önergeleri, üzerinde ayrıca görüşme yapılmaksızın okunur ve oylanır.
Merkezî yönetim bütçesiyle verilen ödenek, harcanabilecek tutarın sınırını gösterir. Harcanabilecek tutarın Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle aşılabileceğine dair bütçe kanununa hüküm konulamaz.
Carî yıl bütçesindeki ödenek artışını öngören değişiklik teklifleri ile carî ve izleyen yılların bütçelerine malî yük getiren tekliflerde, öngörülen giderleri karşılayabilecek malî kaynak gösterilmesi zorunludur.
Merkezî yönetim kesin hesap kanunu teklifi, ilgili olduğu malî yılın sonundan başlayarak en geç altı ay sonra Cumhurbaşkanı tarafından Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulur. Sayıştay genel uygunluk bildirimini, ilişkin olduğu kesin hesap kanun teklifinin verilmesinden başlayarak en geç yetmiş beş gün içinde Meclise sunar.
Kesin hesap kanunu teklifi ve genel uygunluk bildiriminin Türkiye Büyük Millet Meclisine verilmiş olması, ilgili yıla ait Sayıştayca sonuçlandırılamamış denetim ve hesap yargılamasını önlemez ve bunların karara bağlandığı anlamına gelmez.
Kesin hesap kanunu teklifi, yeni yıl bütçe kanunu teklifiyle birlikte görüşülür ve karara bağlanır.
Merkezî yönetim bütçe kanun teklifinin görüşülmesi
Madde 19- Türkiye Büyük Millet Meclisi, merkezî yönetim bütçe kanun teklifinin metnini maddeler, gider ve gelir cetvellerini kamu idareleri itibarıyla görüşür ve (…)(32) oylar. Merkezî yönetim bütçe kanunu malî yıl başından önce Resmî Gazetede yayımlanır.
Kamu yatırım programı, merkezî yönetim bütçe kanununa uygun olarak (…)(32) anılan Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren on beş gün içinde Cumhurbaşkanı kararıyla Resmî Gazetede yayımlanır.(32)
(Değişik üçüncü fıkra: 2/7/2018-KHK-703/213 md.) Merkezî yönetim bütçe kanununun süresinde yürürlüğe konulamaması halinde, geçici bütçe kanunu çıkarılır. Geçici bütçe ödenekleri, bir önceki yıl bütçe başlangıç ödeneklerinin belirli bir oranı esas alınarak belirlenir. Geçici bütçe kanununun da çıkarılamaması durumunda, yeni bütçe kanunu kabul edilinceye kadar bir önceki yılın bütçesi yeniden değerleme oranına göre artırılarak uygulanır. Cari yıl bütçesinin yürürlüğe girmesiyle geçici bütçe veya yeniden değerleme oranına göre artırılarak belirlenen bütçe uygulaması sona erer ve o tarihe kadar yapılan harcamalar ve girişilen yüklenmeler ile tahsil olunan gelirler cari yıl bütçesine dahil edilir.
Merkezî yönetim kapsamındaki kamu idarelerinin bütçelerindeki ödeneklerin yetersiz kalması halinde veya öngörülmeyen hizmetlerin yerine getirilmesi amacıyla, karşılığı gelir gösterilmek kaydıyla, kanunla ek bütçe yapılabilir.
Söz konusu değişiklik 24 Haziran 2018 tarihinde birlikte yapılan TBMM ve Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin ardından Cumhurbaşkanının ant içerek göreve başladığı 9 Temmuz 2018 tarihinde yürürlüğe girmişti.
5018 sayılı Kanun’un geçici bütçe ile ilgili eski maddesi şu şekildeydi:
“Merkezî yönetim bütçe kanun tasarısının görüşülmesi
MADDE 19.- Türkiye Büyük Millet Meclisi, merkezî yönetim bütçe kanun tasarısının metnini maddeler, gider ve gelir cetvellerini kamu idareleri itibarıyla görüşür ve bölümler halinde oylar. Merkezî yönetim bütçe kanunu malî yıl başından önce Resmî Gazetede yayımlanır.
Kamu yatırım programı, merkezî yönetim bütçe kanununa uygun olarak Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı tarafından hazırlanır ve anılan Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren on beş gün içinde Bakanlar Kurulu kararıyla Resmî Gazetede yayımlanır.
Zorunlu nedenlerle merkezî yönetim bütçe kanununun süresinde yürürlüğe konulamaması halinde, geçici bütçe kanunu çıkarılır. Geçici bütçe ödenekleri, bir önceki yıl bütçe başlangıç ödeneklerinin belirli bir oranı esas alınarak belirlenir. Geçici bütçe uygulaması altı ayı geçemez. Cari yıl bütçesinin yürürlüğe girmesiyle geçici bütçe uygulaması sona erer ve o tarihe kadar yapılan harcamalar ve girişilen yüklenmeler ile tahsil olunan gelirler cari yıl bütçesine dahil edilir.
Merkezî yönetim kapsamındaki kamu idarelerinin bütçelerindeki ödeneklerin yetersiz kalması halinde veya öngörülmeyen hizmetlerin yerine getirilmesi amacıyla, karşılığı gelir gösterilmek kaydıyla, kanunla ek bütçe yapılabilir.”
